कल्याणकारी राज्याची संकल्पना (Concept of welfare state),
कल्याणकारी राज्याची संकल्पना
कल्याणकारी राज्य संकल्पनेचा अर्थ:
कल्याणकारी राज्य ही एक राजकीय आणि
सामाजिक संकल्पना आहे, जिथे शासनाचा मुख्य
उद्देश नागरिकांच्या कल्याणासाठी काम करणे असतो. या संकल्पनेनुसार राज्य हे केवळ
कायदे व सुव्यवस्था राखण्याचे साधन नसून, ते समाजातील सर्व
घटकांना समान संधी, न्याय, आणि आर्थिक
सुरक्षा प्रदान करण्यासाठी सक्रियपणे कार्य करते. कल्याणकारी राज्याचे मुख्य
उद्देश हे सामाजिक न्याय, गरिबी निर्मूलन, आर्थिक समतोल, व नागरिकांच्या मूलभूत गरजा पूर्ण
करणे हे आहेत. यामध्ये शिक्षण, आरोग्यसेवा, रोजगार, निवारा, आणि सामाजिक
सुरक्षा यांचा समावेश होतो.
समाजातील दुर्बल आणि वंचित गटांना समान संधी
उपलब्ध करून देणे हे कल्याणकारी राज्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे. जात,
धर्म, लिंग किंवा आर्थिक स्थितीच्या आधारावर
कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव होऊ नये, याची काळजी घेतली जाते. प्रत्येक
नागरिकाला आर्थिक सुरक्षितता प्रदान करण्यासाठी कल्याणकारी राज्य विविध योजना व
कार्यक्रम राबवते. यामध्ये वृद्धांसाठी निवृत्ती वेतन, बेरोजगारांसाठी
रोजगार हमी योजना, आणि गरीब कुटुंबांसाठी रेशनिंग सिस्टम
यांचा समावेश असतो. शिक्षण व आरोग्य या मूलभूत सेवा प्रत्येक नागरिकाला मोफत किंवा
परवडणाऱ्या दरात उपलब्ध करून देणे हे कल्याणकारी राज्याचे वैशिष्ट्य आहे.
गुणवत्तापूर्ण शिक्षण आणि आरोग्यसेवा ही लोकांच्या प्रगतीसाठी अत्यावश्यक मानली
जाते. अपंग,
वृद्ध, आणि वंचित गटांसाठी विशेष योजना तयार
करणे आणि त्यांची अंमलबजावणी करणे, हे कल्याणकारी राज्याचे
महत्त्वाचे काम आहे.
कल्याणकारी
राज्यामध्ये सर्व नागरिकांना समान हक्क आणि संधी प्रदान करून सामाजिक आणि आर्थिक
विषमता कमी केली जाते. त्यामुळे सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मागासलेल्या गटांना
मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी मदत होते. कल्याणकारी राज्य संकल्पनेमुळे शिक्षण, आरोग्य,
आणि रोजगाराच्या माध्यमातून मानव संसाधनाचा अधिक चांगला उपयोग होतो,
ज्यामुळे देशाचा सर्वांगीण विकास साधता येतो. कल्याणकारी
राज्याचा विचार करताना काही आव्हाने समोर येतात, जसे की, संसाधनांची कमतरता, भ्रष्टाचार, अंमलबजावणीतील अडचणी, लोकसंख्येच्या
वाढीमुळे वाढलेला ताण.
भारत हा एक कल्याणकारी राज्याचे उदाहरण आहे.
भारतीय संविधानातील कलम ३८ आणि कलम ४१ यामध्ये राज्याला सामाजिक,
आर्थिक, आणि राजकीय न्याय देण्याचे उद्दिष्ट
ठेवले आहे. केंद्र व राज्य सरकारे विविध कल्याणकारी योजना जसे की मनरेगा, प्रधानमंत्री आवास योजना, आयुष्मान भारत योजना
इत्यादी राबवून लोकांचे जीवनमान उंचावण्यासाठी काम करतात.
कल्याणकारी राज्य ही एक अशी
संकल्पना आहे जिथे सरकार लोकांच्या मूलभूत गरजा पूर्ण करून त्यांना एक दर्जेदार
जीवन जगण्यासाठी सक्षम करते. या राज्य व्यवस्थेमुळे केवळ व्यक्तींच्या जीवनमानात
सुधारणा होत नाही, तर देशाचा
सर्वांगीण विकासही साधता येतो. मात्र, प्रभावी
अंमलबजावणीसाठी सरकारने कार्यक्षम प्रशासन, पारदर्शकता आणि
जबाबदारी यावर भर देणे आवश्यक ठरते .
कल्याणकारी राज्याच्या व्याख्या:
कल्याणकारी राज्य संकल्पनेचा उद्देश
राज्याची भूमिका एका न्याय्य, समतोल,
आणि प्रगत समाजाच्या निर्मितीत सक्रियपणे काम करणाऱ्या घटकासारखी
असावी, असा आहे. खाली विविध विद्वानांनी दिलेल्या व्याख्या व
त्यांचे स्पष्टीकरण दिले आहेत:
1. डॉ. बी.आर.
आंबेडकर
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य हे असे राज्य आहे जे नागरिकांच्या सामाजिक
आणि आर्थिक न्यायासाठी कार्य करते."
स्पष्टीकरण:
डॉ.आंबेडकरांच्या मते, कल्याणकारी राज्याने
वंचित आणि शोषित वर्गांना न्याय मिळवून देण्यासाठी उपाययोजना केल्या पाहिजेत.
शिक्षण, आरोग्यसेवा आणि आर्थिक समता यावर त्यांनी भर दिला.
2. महात्मा गांधी
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य म्हणजे रचनात्मक कार्यावर आधारित, सर्व
समाजाच्या कल्याणासाठी झटणारे राज्य."
स्पष्टीकरण:
गांधीजींच्या मते, कल्याणकारी राज्याने
खेड्यांचा विकास, स्वावलंबन, आणि
सर्वांगीण विकासावर भर द्यावा.
3. हेरोल्ड लास्की
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य म्हणजे असे राज्य जे समाजातील प्रत्येक
व्यक्तीला किमान जीवनमान आणि मानवी सन्मानाची खात्री देते."
स्पष्टीकरण:
लास्कीने मानवी हक्कांचे संरक्षण आणि गरिबी निर्मूलन यावर भर दिला.
प्रत्येक व्यक्तीला समान संधी मिळावी, अशी त्यांची भूमिका
होती.
4. टी.एच. मार्शल
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य म्हणजे समाजातील प्रत्येक नागरिकाला सामाजिक
आणि आर्थिक सुरक्षितता पुरवण्याचे दायित्व घेणारे राज्य."
स्पष्टीकरण:
मार्शल यांनी कल्याणकारी राज्याचा भर लोकांच्या मूलभूत गरजांवर आणि
सामाजिक सुरक्षा योजनांवर ठेवला.
5.
रिचर्ड टिटमस
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य हे व्यक्तीचे कल्याण, गरज
आणि सामाजिक सुरक्षिततेला प्राधान्य देणारे राज्य आहे."
स्पष्टीकरण:
टिटमस यांनी कल्याणकारी योजनांच्या माध्यमातून सामाजिक न्याय आणि
आर्थिक स्थैर्याचा समन्वय साधण्यावर भर दिला.
6.
अब्राहम लिंकन
व्याख्या:
"लोकांच्या लोकांसाठी व लोकांनी चालवलेले राज्य म्हणजेच
कल्याणकारी राज्य."
स्पष्टीकरण:
कल्याणकारी राज्य लोकशाही तत्त्वांवर आधारित असून, ते लोकांच्या गरजांनुसार काम करणारे राज्य आहे, असे
लिंकन यांनी सुचवले.
7.
एडविन चैडविक
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्याचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे लोकांची
आरोग्यविषयक व आर्थिक गरजा पूर्ण करणे."
स्पष्टीकरण:
चैडविक यांनी सार्वजनिक आरोग्य व स्वच्छतेवर भर देत कल्याणकारी
राज्याचे महत्त्व अधोरेखित केले.
8.
विल्फ्रेड ओवेन
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य म्हणजे अशी प्रणाली, जी
व्यक्तीला त्याच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी सामाजिक आणि आर्थिक साधने उपलब्ध करून
देते."
स्पष्टीकरण:
ओवेन यांनी व्यक्तीच्या गरजा पूर्ण करणाऱ्या योजनांवर लक्ष केंद्रित
केले, जसे शिक्षण, रोजगार आणि सामाजिक
सुरक्षा.
9.
बीव्हरिज रिपोर्ट (1942)
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्याचा उद्देश गरिबी, अज्ञान,
रोगराई, आणि बेकारी यांसारख्या सामाजिक समस्या
दूर करणे आहे."
स्पष्टीकरण:
बीव्हरिजने कल्याणकारी राज्याने समाजातील समस्या सोडवण्यासाठी
प्रभावी योजना राबवाव्यात, असे सुचवले.
10.
जॉन रॉल्स
व्याख्या:
"कल्याणकारी राज्य म्हणजे समान संधी आणि संसाधनांचे न्याय्य
वाटप करणारे राज्य."
स्पष्टीकरण:
रॉल्स यांनी न्यायाच्या तत्त्वांवर आधारित राज्यव्यवस्थेचा प्रस्ताव
मांडला, जिथे वंचित गटांना विशेष संरक्षण दिले जाते.
प्रत्येक विद्वानाने कल्याणकारी
राज्याच्या वेगवेगळ्या पैलूंवर भर दिला आहे, परंतु
एक गोष्ट समान आहे: नागरिकांचे कल्याण हे राज्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट असले पाहिजे.
सामाजिक, आर्थिक, आणि राजकीय न्याय
मिळवून एक प्रगत समाज उभारणे हे कल्याणकारी राज्याचे खरे यश आहे.
कल्याणकारी राज्याचे स्वरूप:
कल्याणकारी राज्य ही एक सामाजिक आणि
राजकीय रचना आहे, ज्यामध्ये राज्याचे
मुख्य कार्य नागरिकांच्या सर्वांगीण कल्याणासाठी कार्य करणे आहे. या व्यवस्थेत
शासनाचे उद्दिष्ट केवळ कायदा व सुव्यवस्था राखणे नसून, समाजातील
प्रत्येक व्यक्तीला मूलभूत सुविधा, सामाजिक न्याय, आणि आर्थिक सुरक्षा पुरवणे आहे. कल्याणकारी राज्याचे स्वरूप हे राज्याच्या
भूमिका, नागरिकांसाठी उपलब्ध केलेल्या सेवा, आणि त्यांच्या जीवनमानात होणाऱ्या बदलांच्या आधारे निश्चित केले जाते.
कल्याणकारी
राज्याच्या स्वरूपाचे महत्त्वाचे घटक
1. राजकीय स्वरूप:
कल्याणकारी राज्याचे स्वरूप लोकशाही तत्त्वांवर
आधारित असते. सरकारची निवड लोकांच्या सहभागातून केली जाते आणि
निर्णयप्रक्रियेमध्ये पारदर्शकता राखली जाते.
2. आर्थिक स्वरूप:
कल्याणकारी राज्याची अर्थव्यवस्था ही मिश्र स्वरूपाची
असते, जिथे राज्य आणि खासगी क्षेत्र मिळून
नागरिकांच्या कल्याणासाठी काम करतात. संपत्तीचे पुनर्वितरण, सार्वजनिक
सेवांचे नियमन, आणि सबसिडी हे त्याचे महत्त्वाचे घटक आहेत.
3. सामाजिक स्वरूप:
कल्याणकारी राज्य सामाजिक समतोल राखण्यासाठी
प्रयत्नशील असते. समाजातील प्रत्येक घटकाला समान वागणूक मिळावी आणि कोणत्याही
प्रकारचा शोषण होऊ नये, यावर भर दिला जातो.
4. न्यायिक स्वरूप:
कल्याणकारी राज्यात न्यायालये नागरिकांच्या हक्कांचे
संरक्षण करण्यासाठी आणि राज्याच्या कल्याणकारी उपायांची अंमलबजावणी सुनिश्चित
करण्यासाठी सक्रिय भूमिका बजावतात.
कल्याणकारी
राज्याचे स्वरूप: विविध दृष्टिकोन
1. राज्याचा सक्रिय सहभाग:
कल्याणकारी राज्यात सरकार प्रत्येक क्षेत्रात सक्रिय
सहभाग घेतो. शिक्षण, आरोग्य, आणि
सार्वजनिक सेवांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणूक केली जाते.
2. खासगी क्षेत्राशी सहकार्य:
कल्याणकारी राज्यात खासगी क्षेत्रालाही सामाजिक
कल्याणात सहभागी करून घेतले जाते. यामुळे आर्थिक विकासाला चालना मिळते आणि
संसाधनांचा अधिक चांगला वापर होतो.
3. सामाजिक बांधिलकी:
कल्याणकारी राज्य फक्त सरकारपुरते मर्यादित नाही, तर संपूर्ण समाजाच्या सहभागावर आधारित असते. सामाजिक
संस्थांद्वारे समाजकल्याणाच्या योजना राबवल्या जातात.
कल्याणकारी राज्याचे स्वरूप: भारतातील दृष्टिकोन
भारतीय संविधान आणि कल्याणकारी राज्य:
भारत एक कल्याणकारी राज्य आहे, ज्याची पायाभरणी भारतीय संविधानात करण्यात आली आहे.
- कलम ३८:
राज्याने सामाजिक, आर्थिक, आणि राजकीय न्याय प्रदान करण्याचा प्रयत्न करावा. - कलम ३९:
नागरिकांना उपजीविकेच्या समान संधी मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. - कलम ४१:
बेरोजगारी, वृद्धत्व, आणि आजार यांसाठी सामाजिक सुरक्षा योजना राबवण्याची जबाबदारी राज्यावर आहे.
कल्याणकारी योजनांचे स्वरूप:
भारत सरकारने विविध कल्याणकारी योजना राबवल्या आहेत, जसे:
- मनरेगा (रोजगार हमी योजना)
- आयुष्मान भारत (आरोग्य विमा योजना)
- प्रधानमंत्री आवास योजना (गृहनिर्माण योजना)
- मिड-डे मील योजना (शाळांमध्ये अन्न पुरवठा)
कल्याणकारी
राज्याचे स्वरूप: आव्हाने
1. संसाधनांची कमतरता:
कल्याणकारी योजनांसाठी मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक
संसाधने लागतात, ज्याची उपलब्धता
अनेकदा कमी असते.
2. भ्रष्टाचार:
योजनांच्या अंमलबजावणीत पारदर्शकतेचा अभाव
असल्यास, भ्रष्टाचार मोठी
समस्या बनतो.
3. लोकसंख्येचा ताण:
लोकसंख्या वाढल्याने कल्याणकारी सेवांवर मोठा
ताण येतो.
4. प्रभावी
अंमलबजावणीतील अडचणी:
उत्कृष्ट धोरणे असली तरी त्यांची अंमलबजावणी
योग्य पद्धतीने होणे गरजेचे आहे.
कल्याणकारी राज्याचे स्वरूप
हे सामाजिक न्याय, आर्थिक समता,
आणि लोकांच्या कल्याणावर आधारित आहे. या व्यवस्थेत राज्याची भूमिका
केवळ कायदा-सुव्यवस्था राखण्यापुरती मर्यादित नसून, नागरिकांच्या
गरजा पूर्ण करण्यासाठी कार्य करणाऱ्या संरक्षक संस्थेसारखी असते. शिक्षण, आरोग्य, रोजगार, आणि सामाजिक
सुरक्षा यांसारख्या क्षेत्रांत कल्याणकारी राज्याने महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.
मात्र, या व्यवस्थेला प्रभावी बनवण्यासाठी संसाधनांचा योग्य
वापर, पारदर्शकता, आणि अंमलबजावणीतील
सुधारणा गरजेच्या आहेत.
कल्याणकारी राज्याची कार्ये
कल्याणकारी राज्य ही संकल्पना समाजातील प्रत्येक
व्यक्तीच्या सर्वांगीण विकासासाठी कार्य करणाऱ्या राज्याची आहे. या प्रकारच्या
राज्याचे मुख्य उद्दिष्ट नागरिकांना सामाजिक, आर्थिक, आणि राजकीय न्याय मिळवून देणे असून त्यांना
जीवनमान उंचावण्यासाठी आवश्यक असलेल्या मूलभूत सुविधा पुरवणे आहे. कल्याणकारी
राज्याची कार्ये व्यापक असून ती अनेक क्षेत्रांमध्ये विभागलेली आहेत. या लेखात,
कल्याणकारी राज्याची कार्ये, त्यांचे स्वरूप,
आणि त्याचा समाजावर होणारा परिणाम याचा सविस्तर आढावा घेतला आहे.
1. सामाजिक न्यायाची स्थापना
कल्याणकारी राज्याच्या कार्यामध्ये सामाजिक न्यायाची
हमी देणे महत्त्वाचे आहे. सामाजिक न्याय म्हणजे जात,
धर्म, लिंग, आर्थिक
स्थिती यांसारख्या भेदांना दूर करून प्रत्येक व्यक्तीला समान संधी आणि अधिकार
प्रदान करणे.
सामाजिक न्यायाच्या दिशेने प्रमुख कार्ये:
- जातीविरोधी धोरणे राबवून सामाजिक एकता
प्रस्थापित करणे.
- महिलांना समान हक्क देण्यासाठी विशेष योजना
राबवणे.
- अल्पसंख्याक आणि वंचित गटांच्या कल्याणासाठी
विशेष कार्यक्रम आखणे.
2. आर्थिक समता प्रस्थापित करणे
कल्याणकारी राज्य आर्थिक असमानता कमी करण्यासाठी
विविध उपाययोजना करते. यासाठी संपत्तीचे पुनर्वितरण,
प्रगतीशील कर प्रणाली, आणि गरिबांना आर्थिक
सहाय्य पुरवले जाते.
आर्थिक समतेसाठी प्रमुख कार्ये:
- गरीब आणि वंचित गटांसाठी सबसिडी योजना राबवणे.
- बेरोजगारांसाठी रोजगार हमी योजना राबवणे.
- आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना सुलभ कर्ज
पुरवठा.
3. शिक्षणाचे प्रसार आणि उन्नतीकरण
शिक्षणाला मानव संसाधनाचा पाया मानले जाते, आणि त्यामुळे कल्याणकारी राज्य शिक्षणाच्या प्रसारासाठी
मोठ्या प्रमाणावर कार्य करते.
शैक्षणिक क्षेत्रातील कार्ये:
- सर्वांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण उपलब्ध करून
देणे.
- मुलींच्या शिक्षणासाठी प्रोत्साहनपर योजना
राबवणे.
- ग्रामीण भागातील शाळांचे जाळे विस्तारित करणे.
- शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती योजना.
4. आरोग्यसेवा प्रदान करणे
कल्याणकारी राज्य नागरिकांच्या आरोग्याची जबाबदारी
घेतो. नागरिकांना चांगल्या दर्जाच्या आरोग्यसेवा उपलब्ध करून देणे ही राज्याची
भूमिका आहे.
आरोग्य क्षेत्रातील कार्ये:
- मोफत सरकारी रुग्णालये उभारणे.
- गरीब आणि वंचित गटांसाठी आरोग्य विमा योजना
राबवणे (उदा., आयुष्मान भारत).
- प्रसूती आणि बालकल्याणासाठी योजना आखणे.
- महामारीसारख्या आपत्तींच्या वेळी जलद प्रतिसाद
देणे.
5. रोजगार निर्मिती आणि उपजीविकेची
संधी उपलब्ध करणे
कल्याणकारी राज्याने बेरोजगारी कमी करण्यासाठी आणि
लोकांना उपजीविकेसाठी संधी निर्माण करण्यासाठी सक्रिय भूमिका बजावली पाहिजे.
रोजगार क्षेत्रातील कार्ये:
- मनरेगा (महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार
हमी योजना) यासारख्या रोजगार हमी योजना राबवणे.
- उद्योग आणि कृषी क्षेत्राचा विकास करून रोजगार
निर्मिती करणे.
- कौशल्य विकास आणि प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे आयोजन
करणे.
6. सामाजिक सुरक्षेची हमी
कल्याणकारी राज्य नागरिकांच्या आर्थिक आणि सामाजिक
सुरक्षिततेसाठी कार्य करते. समाजातील वृद्ध, अपंग, महिला, आणि बालकांसाठी
विशेष योजना आखल्या जातात.
सामाजिक सुरक्षा क्षेत्रातील कार्ये:
- वृद्धांना निवृत्तीवेतन प्रदान करणे.
- अपंगांसाठी आरोग्यसेवा आणि रोजगाराची सोय करणे.
- विधवा आणि परित्यक्त महिलांसाठी विशेष योजना
आखणे.
- बालकांचे संरक्षण आणि शिक्षण यासाठी योजनांची अंमलबजावणी.
7. सार्वजनिक सुविधांची उभारणी आणि
देखभाल
कल्याणकारी राज्य सार्वजनिक सेवा आणि सुविधा
पुरवण्याचे महत्त्वाचे कार्य करते.
प्रमुख सार्वजनिक सुविधा:
- रस्ते, पूल, आणि परिवहन व्यवस्था उभारणे.
- शुद्ध पाणी आणि स्वच्छता सुविधा उपलब्ध करून
देणे.
- वीजपुरवठ्याची हमी देणे.
- नागरी सेवांसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
करणे.
8. सामाजिक समरसता आणि एकात्मता
निर्माण करणे
कल्याणकारी राज्य समाजात समरसता प्रस्थापित
करण्यासाठी कार्य करते. जातीय, धार्मिक,
आणि प्रादेशिक मतभेद दूर करून सामाजिक एकात्मता राखण्याचे काम राज्य
करते.
समरसतेसाठी कार्ये:
- धर्मनिरपेक्षतेचे पालन करणे.
- समाजातील भिन्न घटकांमध्ये संवाद वाढवणे.
- आंतरजातीय आणि आंतरधार्मिक मतभेद मिटवण्यासाठी
धोरणे आखणे.
9. सांस्कृतिक आणि नैतिक विकासाला
चालना देणे
कल्याणकारी राज्य केवळ भौतिक विकासावर भर न देता
सांस्कृतिक आणि नैतिक विकासालाही प्रोत्साहन देते.
सांस्कृतिक विकासासाठी कार्ये:
- ऐतिहासिक स्थळांचे जतन व संवर्धन.
- स्थानिक कलांचा प्रचार व प्रसार.
- साहित्य, संगीत, आणि कला यांना प्रोत्साहन देणे.
- युवा पिढीमध्ये नैतिक मूल्यांची जोपासना करणे.
10. पर्यावरण संरक्षण
कल्याणकारी राज्य पर्यावरण संवर्धनासाठी सक्रिय
भूमिका बजावते, कारण निरोगी पर्यावरण नागरिकांच्या
कल्याणासाठी महत्त्वाचे आहे.
पर्यावरण संवर्धनासाठी कार्ये:
- जंगलतोड कमी करण्यासाठी कठोर धोरणे आखणे.
- प्रदूषण कमी करण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर
करणे.
- पर्यावरण शिक्षणाचा प्रसार करणे.
- निसर्गसंपत्तीचे शाश्वत व्यवस्थापन.
11. राष्ट्रीय सुरक्षेची हमी
कल्याणकारी राज्य केवळ अंतर्गत सुरक्षाच राखत नाही तर
बाह्य धोके दूर करून नागरिकांना सुरक्षितता प्रदान करते.
राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी कार्ये:
- सशस्त्र दलांचे सक्षमीकरण.
- सीमावर्ती भागांमध्ये संरचना उभारणे.
- आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सहकार्याला चालना
देणे.
12. ग्रामीण विकास आणि शेतकऱ्यांचे
कल्याण
ग्रामीण भागातील विकास हा कल्याणकारी राज्याचा
महत्त्वाचा भाग आहे.
ग्रामीण विकासासाठी कार्ये:
- सिंचन प्रकल्प आणि कृषी तंत्रज्ञानाचा प्रसार.
- शेतकऱ्यांसाठी कर्जमाफी योजना आणि पीकविमा
योजना.
- ग्रामीण उद्योगांना प्रोत्साहन देणे.
- शेतमालाला हमीभाव निश्चित करणे.
13. शहरी विकास
कल्याणकारी राज्य शहरीकरणाच्या समस्यांवर तोडगा
काढण्यासाठी कार्य करते.
शहरी क्षेत्रातील कार्ये:
- स्वच्छता अभियान आणि कचऱ्याचे व्यवस्थापन.
- सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था सुधारणे.
- झोपडपट्टी सुधारणा प्रकल्प राबवणे.
- परवडणाऱ्या घरांच्या योजना आखणे.
14. महिलांचे सशक्तीकरण
कल्याणकारी राज्य महिलांच्या सशक्तीकरणासाठी विशेष
योजना राबवते.
महिला सशक्तीकरणासाठी कार्ये:
- स्त्रीभ्रूणहत्या रोखण्यासाठी कठोर कायदे.
- महिलांच्या आरोग्य आणि शिक्षणाला प्रोत्साहन
देणे.
- स्वयंसहायता गटांना प्रोत्साहन देणे.
- कामाच्या ठिकाणी महिलांसाठी सुरक्षित वातावरण
निर्माण करणे.
15. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि शांतता
प्रस्थापित करणे
कल्याणकारी राज्य जागतिक स्तरावर शांतता आणि
सहकार्याला चालना देते.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कार्ये:
- आंतरराष्ट्रीय करार आणि करारनामा यांचे पालन.
- परदेशात आपत्तीग्रस्त भागांना मदत.
- जागतिक पर्यावरण संवर्धनासाठी सहभाग.
कल्याणकारी राज्याच्या कार्यांची व्याप्ती अतिशय व्यापक असून ती समाजाच्या प्रत्येक स्तराला समाविष्ट करते. सामाजिक न्याय, आर्थिक समता, आणि सर्वांगीण विकास हे या कार्यांचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. शिक्षण, आरोग्य, रोजगार, सार्वजनिक सुविधा, पर्यावरण संरक्षण, आणि महिला सशक्तीकरण यासारख्या क्षेत्रांत केलेली कामगिरी राज्याच्या कल्याणकारी स्वरूपाचा परिपूर्ण आदर्श निर्माण करते. मात्र, या कार्यांची प्रभावी अंमलबजावणी आणि संसाधनांचा शाश्वत वापर सुनिश्चित करणे ही राज्यासाठी मोठी जबाबदारी आहे.