भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची तत्त्वे व उद्दिष्टे (Principles and Objectives of India’s Foreign Policy)

१. प्रस्तावना

परराष्ट्र धोरण म्हणजे एखाद्या देशाने जगातील इतर राष्ट्रांशी राजकीय, आर्थिक, सांस्कृतिक, लष्करी आणि कूटनीतिक संबंध राखण्यासाठी आखलेले धोरण. हे राष्ट्राच्या स्वार्थ, मूल्ये, आणि उद्दिष्टांवर आधारित असते.
भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या आणि ऐतिहासिक दृष्ट्या समृद्ध देशाचे परराष्ट्र धोरण हे त्याच्या राष्ट्रीय स्वातंत्र्य, विकास, आणि जागतिक शांततेच्या तत्त्वांवर आधारलेले आहे.

स्वातंत्र्यानंतर पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा पाया घातला. त्यांनी सांगितले की, “आपले परराष्ट्र धोरण हे आपल्या राष्ट्रीय हितावर आधारित असेल, पण ते मानवतेच्या सार्वत्रिक मूल्यांनाही अनुसरून असेल.”
त्यामुळे भारताचे परराष्ट्र धोरण हे आदर्शवाद, वास्तववाद, आणि शांततावाद या सर्वांचा समतोल राखणारे धोरण ठरले.

२. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा ऐतिहासिक संदर्भ

भारताचे परराष्ट्र धोरण हे अचानक निर्माण झाले नाही. ते ऐतिहासिक अनुभव, सांस्कृतिक वारसा आणि स्वातंत्र्यलढ्याच्या मूल्यांवर आधारित आहे.
स्वातंत्र्यपूर्व काळात भारताच्या राष्ट्रीय चळवळीने काही मूलभूत विचार मांडले, जे नंतर परराष्ट्र धोरणाचा पाया ठरले.
उदा. –

• वसाहतवादाविरोध (Anti-Colonialism)

• वर्णभेदविरोध (Anti-Racialism)

• जागतिक शांततेचा पुरस्कार (Peace and Coexistence)

• स्वनिर्णयाचा हक्क (Right of Self-determination)

या मूल्यांवर आधारित राहून भारताने आपली स्वतंत्र परराष्ट्र धोरणात्मक भूमिका तयार केली.

३. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची तत्त्वे (Principles of India’s Foreign Policy)

भारताचे परराष्ट्र धोरण काही मूलभूत तत्त्वांवर उभे आहे. ही तत्त्वे केवळ कूटनीतिक मार्गदर्शक नसून ती भारताच्या सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्यांशी जोडलेली आहेत. चला त्यांचा सविस्तर आढावा घेऊया:

(१) निर्गुट धोरण (Non-Alignment Policy)

• भारताने शीतयुद्धकाळात अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ या दोन्ही महासत्तांच्या गटांमध्ये न पडता स्वतःचा स्वतंत्र मार्ग निवडला.

• हे धोरण पंडित नेहरू, जोसेफ टीटो (युगोस्लाव्हिया), नासेर (इजिप्त), आणि नक्रुमाह (घाना) यांच्या प्रयत्नांतून आकारास आले.

• निर्गुट चळवळीचा (NAM) उद्देश होता की, विकसनशील राष्ट्रांनी आपली स्वतंत्र भूमिका राखावी, कोणत्याही महासत्तेच्या दबावाखाली न राहता जागतिक शांततेसाठी कार्य करावे.

महत्त्व:
निर्गुट धोरणामुळे भारताने स्वायत्त परराष्ट्र धोरण तयार केले आणि जगात “तिसऱ्या जगाचे” (Third World) नेतृत्व केले.

(२) पंचशील तत्त्वे (Panchsheel Principles)

१९५४ मध्ये भारत व चीनमध्ये झालेल्या करारातून पंचशील तत्त्वांचा जन्म झाला. ही तत्त्वे पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. एकमेकांच्या सार्वभौमत्वाचा आणि प्रादेशिक अखंडतेचा सन्मान करणे

2. परस्पर आक्रमण न करणे

3. एकमेकांच्या अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप न करणे

4. समानता आणि परस्पर लाभ

5. शांततापूर्ण सहअस्तित्व

महत्त्व:
पंचशील तत्त्वे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा नैतिक पाया बनली. ही तत्त्वे आजही संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या घोषणापत्राशी सुसंगत मानली जातात.

(३) शांततापूर्ण सहअस्तित्व (Peaceful Coexistence)

भारताचे मत आहे की कोणत्याही मतभेदांचा निपटारा युद्धाऐवजी संवाद, राजनैतिक चर्चा, आणि शांततापूर्ण मार्गाने करावा.
भारताने नेहमीच जागतिक संघर्ष टाळण्यासाठी मध्यस्थीची भूमिका घेतली. उदा. कोरियन युद्ध, व्हिएतनाम संकट, वसाहतवादी संघर्ष इत्यादींमध्ये भारताने शांततेचा पुरस्कार केला.

(४) वसाहतवाद व वर्णभेदाविरोध (Anti-Colonialism and Anti-Racism)

भारत स्वतः वसाहतवादी राजवटीचा बळी राहिल्यामुळे, स्वातंत्र्यानंतर त्याने जगातील सर्व देशांच्या स्वातंत्र्यलढ्यांना नैतिक पाठिंबा दिला.

• आफ्रिकेतील स्वातंत्र्य चळवळींना भारताचा पाठिंबा होता.

• दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णभेदविरोधी लढ्याला भारताने दीर्घकाळ समर्थन दिले.
  या तत्त्वांमुळे भारत जागतिक स्तरावर नैतिक नेतृत्व म्हणून उदयास आला.

(५) जागतिक शांतता आणि निरस्त्रीकरण (World Peace and Disarmament)

भारताने नेहमीच अण्वस्त्रविरहित जगाचा पुरस्कार केला आहे.

• १९५० व ६० च्या दशकात भारताने जागतिक निरस्त्रीकरणासाठी संयुक्त राष्ट्रांत ठोस भूमिका घेतली.

• १९९८ मध्ये भारताने अणुचाचण्या केल्या, परंतु त्याचवेळी “पहिल्यांदा वापर नाही” (No First Use) धोरण जाहीर केले.
  म्हणजेच भारताचे उद्दिष्ट शस्त्रसज्जता नसून संरक्षण आणि संतुलन आहे.

(६) विकासशील देशांशी एकात्मता (Solidarity with Developing Nations)

भारताने नेहमीच विकसनशील देशांच्या हितांचे प्रतिनिधित्व केले आहे.
निर्गुट चळवळ, G77 गट, आणि नंतर BRICS, G20 अशा मंचांवर भारताने “Global South” म्हणजेच दक्षिण गोलार्धातील देशांच्या विकास, न्याय, आणि समानतेसाठी भूमिका घेतली.

(७) आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा आणि संयुक्त राष्ट्रांचा सन्मान (Respect for International Law and UN Charter)

भारताने संयुक्त राष्ट्रांच्या तत्त्वांचा सन्मान राखत सर्व देशांच्या सार्वभौमत्वाचा आदर केला आहे.
संयुक्त राष्ट्रांत भारत सक्रिय सहभागी असून अनेक शांतता मोहिमांमध्ये भारतीय सैन्याने सहभाग घेतला आहे.

(८) आर्थिक सहकार्य आणि जागतिकीकरण (Economic Cooperation and Globalization)

भारताचे परराष्ट्र धोरण केवळ राजकीय नसून आर्थिक दृष्टीकोनातूनही महत्त्वाचे आहे.
१९९१ नंतरच्या उदारीकरणाने भारताने जागतिक अर्थव्यवस्थेत सक्रिय सहभाग घेतला.
भारताने WTO, ASEAN, SAARC, BRICS यासारख्या संघटनांत सक्रिय सहभाग घेत आर्थिक हितसंबंध मजबूत केले.

(९) समानता आणि परस्पर लाभ (Equality and Mutual Benefit)

भारत कोणत्याही देशाशी व्यवहार करताना परस्पर आदर आणि समानतेच्या तत्त्वावर आधारित संबंध ठेवतो.
हे तत्त्व “विन-विन” (Win-Win) सहकार्याचे द्योतक आहे.

(१०) मानवतेचे कल्याण (Humanitarianism)

भारताच्या परराष्ट्र धोरणात मानवी मूल्यांना विशेष स्थान आहे.

• नैसर्गिक आपत्तीच्या काळात भारताने अनेक देशांना मदत केली (उदा. नेपाळ भूकंप, मालदीव पूर).

• कोविड-१९ काळात “वॅक्सिन मैत्री” या उपक्रमातून भारताने जगाला लस पुरवली.
  ही भारताची “मानवतावादी कूटनीती” (Humanitarian Diplomacy) आहे.

४. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे (Objectives of India’s Foreign Policy)

भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची तत्त्वे जशी नैतिक मार्गदर्शक आहेत, तशी त्याची उद्दिष्टे व्यावहारिक आणि राष्ट्रीय हिताशी निगडित आहेत.

(१) राष्ट्रीय सुरक्षा सुनिश्चित करणे (Ensuring National Security)

प्रत्येक देशाचे सर्वोच्च उद्दिष्ट म्हणजे आपल्या भूभागाचे, जनतेचे आणि सार्वभौमत्वाचे रक्षण करणे.
भारताचे शेजारी चीन आणि पाकिस्तान हे अण्वस्त्रधारी राष्ट्रे असल्यामुळे सुरक्षा हे धोरणाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
भारताने आपले संरक्षण क्षेत्र मजबूत केले असून शेजारी देशांशी संवाद व सैन्य शक्ती दोन्ही वापरण्याची धोरणात्मक लवचिकता दाखवली आहे.

(२) आर्थिक विकास (Economic Development)

स्वातंत्र्यानंतर भारताने परराष्ट्र धोरणाचे केंद्र “विकास” हे ठेवले.

• परकीय गुंतवणूक आकर्षित करणे,

• व्यापार करार करणे,

• ऊर्जा आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात सहकार्य वाढवणे,
  ही उद्दिष्टे आजही धोरणाचे प्रमुख भाग आहेत.

(३) जागतिक शांततेचा पुरस्कार (Promotion of Global Peace)

भारताने नेहमीच युद्धाऐवजी संवादाचा मार्ग स्वीकारला.
संयुक्त राष्ट्रसंघात भारताने अनेक वेळा शांतता राखी दलात सैनिक पाठवले आहेत.
भारताचे मत आहे की आंतरराष्ट्रीय वादांचे निराकरण न्याय, समता आणि शांततेच्या मार्गाने व्हावे.

(४) निर्गुटतेद्वारे स्वायत्तता (Preserving Strategic Autonomy)

भारत कोणत्याही महासत्तेच्या दबावाखाली येत नाही.
आजही भारत अमेरिकेशी व रशियाशी संबंध ठेवतो, पण कोणत्याही गटाचा भाग होत नाही.
हे धोरण “Strategic Autonomy” म्हणून ओळखले जाते.

(५) प्रादेशिक स्थैर्य राखणे (Regional Stability in South Asia)

भारत दक्षिण आशियातील सर्वात मोठा देश आहे.
त्यामुळे प्रादेशिक स्थैर्य, सहकार्य आणि शांतता राखणे हे भारताचे महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे.
यासाठी SAARC, BIMSTEC, आणि “Neighbourhood First” धोरण राबवले जाते.

(६) भारतीय सांस्कृतिक प्रभाव वाढवणे (Enhancing Cultural Influence or Soft Power)

भारताची संस्कृती, योग, बॉलिवूड, आयुर्वेद, आणि भारतीय प्रवासी समाज हे भारताचे “सॉफ्ट पॉवर” साधन आहेत.
परराष्ट्र धोरणाद्वारे भारत या घटकांचा वापर करून जागतिक स्तरावर आपली ओळख मजबूत करतो.

(७) आंतरराष्ट्रीय न्याय आणि समानता (International Justice and Equality)

भारताने नेहमीच सर्व देशांना समानतेने वागवले पाहिजे असे मत मांडले.
संयुक्त राष्ट्रसंघात कायमस्वरूपी सदस्यत्व मिळवण्यासाठी भारत प्रयत्नशील आहे, कारण तो “जागतिक न्याय व समानतेचा” पुरस्कारक आहे.

(८) पर्यावरणीय संतुलन आणि शाश्वत विकास (Environmental Balance and Sustainable Development)

पर्यावरणीय संकट हे जागतिक धोका आहे. भारताचे उद्दिष्ट आहे – विकास आणि पर्यावरण यांचा समतोल राखणे.
पॅरिस करारासारख्या आंतरराष्ट्रीय चर्चांमध्ये भारताने शाश्वत विकासासाठी सक्रिय भूमिका घेतली.

(९) परदेशातील भारतीयांचे हितसुरक्षण (Protection of Indian Diaspora)

जगभरातील भारतीय नागरिक व प्रवासी समाज भारताच्या अर्थव्यवस्थेसाठी व सांस्कृतिक प्रभावासाठी महत्त्वाचे आहेत.
त्यांचे हितसुरक्षण, संकटकाळात मदत, आणि सन्मान हे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे उद्दिष्ट आहे.

(१०) नवी जागतिक व्यवस्था निर्माण करणे (Establishing a New World Order)

भारताचे अंतिम उद्दिष्ट आहे – एक अशी जागतिक व्यवस्था निर्माण करणे जिथे सर्व देश समान, स्वतंत्र आणि शांततेत राहतील.
भारताने “वसुधैव कुटुंबकम्” या तत्त्वावर आधारित जागतिक सहकार्याचा मार्ग स्वीकारला आहे.

५. वर्तमान काळातील प्रवाह आणि भारताचे नवतत्त्ववाद

आजच्या जागतिकीकरणाच्या, तंत्रज्ञानप्रधान आणि बहुध्रुवीय जगात भारताचे परराष्ट्र धोरण अधिक गतिशील झाले आहे.

• Act East Policy: दक्षिण-पूर्व आशियाशी आर्थिक व सुरक्षा सहकार्य वाढवणे.

• Neighbourhood First Policy: शेजारी देशांशी प्राधान्याने संबंध राखणे.

• Digital Diplomacy: तंत्रज्ञान व सायबर सहकार्य वाढवणे.

• Vaccine Maitri Diplomacy: कोविड काळातील मानवतावादी मदत.

• Maritime Security: हिंद महासागर क्षेत्रातील सागरी स्थैर्य राखणे.

या सर्व उपक्रमांमधून भारताचे परराष्ट्र धोरण अधिक व्यावहारिक, सर्वसमावेशक आणि जागतिक नेतृत्वाचे प्रतीक बनले आहे.

भारताचे परराष्ट्र धोरण हे आदर्शवाद आणि वास्तववादाचा संगम आहे.
त्याचे तत्त्व जागतिक शांतता, सहअस्तित्व, समानता, आणि सहकार्यावर आधारित आहेत, तर उद्दिष्टे राष्ट्रीय सुरक्षा, आर्थिक विकास, आणि जागतिक न्याय याभोवती केंद्रित आहेत.

आजचा भारत हे एका बहुध्रुवीय जगात संतुलन साधणारे, शांतीचा पुरस्कार करणारे आणि मानवतेचा विचार करणारे राष्ट्र आहे.
“वसुधैव कुटुंबकम्” – हे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे आत्मा आहे, ज्यातून जगाला सहअस्तित्व, सहकार्य आणि सामूहिक प्रगतीचा संदेश मिळतो.