भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे निर्धारक घटक : अंतर्गत व बाह्य(Determinants of India's Foreign Policy : Internal and External)

१. प्रस्तावना

परराष्ट्र धोरण (Foreign Policy) म्हणजे एखाद्या देशाने जगातील इतर राष्ट्रांशी आपले राजकीय, आर्थिक, लष्करी, सांस्कृतिक व कूटनीतिक संबंध कसे ठेवावेत याचा आराखडा होय. हे धोरण त्या राष्ट्राच्या राष्ट्रीय हित, मूल्ये, इतिहास, आणि जागतिक परिस्थितीवर आधारित असते.

भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची मुळे स्वातंत्र्यलढ्यात रुजलेली आहेत. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा पाया रचला आणि त्याचा मुख्य उद्देश ठरविला — “राष्ट्रीय हितसुरक्षण, शांतता आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य”.

परंतु कोणत्याही देशाचे परराष्ट्र धोरण एकसारखे किंवा स्थिर नसते. ते सतत बदलणाऱ्या अंतर्गत (Internal) आणि बाह्य (External) घटकांवर अवलंबून असते. हे घटक परराष्ट्र धोरणाची दिशा, प्राधान्यक्रम आणि स्वरूप निश्चित करतात.

२. परराष्ट्र धोरणाचे स्वरूप

भारताचे परराष्ट्र धोरण हे आदर्शवाद (Idealism) आणि वास्तववाद (Realism) या दोन्ही तत्त्वांचा समन्वय करणारे आहे.
याचे काही प्रमुख पैलू पुढीलप्रमाणे आहेत –

• शांततेचा पुरस्कार

• निर्गुटता आणि स्वायत्तता

• प्रादेशिक सहकार्य

• आर्थिक विकास आणि तंत्रज्ञान सहकार्य

• जागतिक न्याय आणि समानता

हे धोरण “वसुधैव कुटुंबकम्” या भारतीय तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे.

३. परराष्ट्र धोरणावर प्रभाव टाकणारे घटक

भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर प्रभाव टाकणारे घटक दोन प्रमुख गटात विभागले जाऊ शकतात:

(अ) अंतर्गत घटक (Internal Determinants)
(ब) बाह्य घटक (External Determinants)

हे दोन्ही घटक भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या निर्णयप्रक्रियेत परस्परावलंबी आहेत.

४. अंतर्गत निर्धारक घटक (Internal Determinants of India’s Foreign Policy)

अंतर्गत घटक म्हणजे देशाच्या आतल्या परिस्थितीशी संबंधित ते घटक जे थेट परराष्ट्र धोरणावर परिणाम करतात.

(१) भौगोलिक स्थान (Geographical Location)

भारताचे भौगोलिक स्थान हे आशियाच्या मध्यवर्ती ठिकाणी आहे.

• उत्तरेला हिमालय पर्वत भारताला नैसर्गिक संरक्षण देतो.

• दक्षिणेकडे हिंद महासागर भारताच्या सागरी सुरक्षेला आणि व्यापाराला महत्त्वाचे योगदान देतो.

• भारताच्या शेजारील देश – पाकिस्तान, चीन, बांगलादेश, नेपाळ, भूतान, श्रीलंका, आणि म्यानमार – यांच्या सीमावाद आणि संबंध भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे मूलभूत विषय आहेत.

उदाहरणार्थ –
चीनसोबतचा सीमावाद (लडाख, अरुणाचल प्रदेश), पाकिस्तानसोबतचा काश्मीर प्रश्न, आणि बांगलादेशसोबतचे सीमासंबंध हे भारताच्या धोरणाच्या केंद्रस्थानी आहेत.

(२) ऐतिहासिक पार्श्वभूमी (Historical Legacy)

भारताची परराष्ट्र धोरणाची दिशा ही त्याच्या ऐतिहासिक अनुभवांवर आधारित आहे.

• ब्रिटिश वसाहतवादाच्या काळात भारताने वसाहतवाद-विरोधी व स्वातंत्र्यलढ्याचे मूल्य जोपासले.

• गांधी-नेहरूंच्या विचारसरणीने भारताला शांततेचा आणि अहिंसेचा मार्ग दाखविला.

स्वातंत्र्यानंतर भारताने “औपनिवेशिकता-विरोध”, “वर्णभेद-विरोध” आणि “स्वनिर्णयाचा अधिकार” या मूल्यांना आंतरराष्ट्रीय पातळीवर प्रोत्साहन दिले. त्यामुळे ऐतिहासिक अनुभव हे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे मार्गदर्शक ठरले.

(३) राजकीय व्यवस्था आणि विचारधारा (Political System and Ideology)

भारत लोकशाही गणराज्य आहे. त्यामुळे त्याचे परराष्ट्र धोरणही लोकशाही मूल्यांवर आधारित आहे.
संविधानातील कलम ५१ मध्ये स्पष्टपणे नमूद केले आहे की – भारताने आंतरराष्ट्रीय शांतता, न्याय, आणि कायद्याचा सन्मान राखावा.

भारतीय लोकशाहीमुळे परराष्ट्र धोरणात पारदर्शकता, संवाद आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा आदर दिसून येतो.

(४) आर्थिक स्थिती (Economic Conditions)

देशाची आर्थिक ताकद जितकी मजबूत, तितके परराष्ट्र धोरण प्रभावी.

• १९४७ ते १९९१ या काळात भारताने समाजवादी अर्थनीती स्वीकारली आणि आत्मनिर्भरतेवर भर दिला.

• १९९१ नंतरच्या उदारीकरणामुळे भारताने जागतिक अर्थव्यवस्थेत सक्रिय सहभाग घेतला.

• आज भारत जगातील सर्वात वेगाने वाढणारी अर्थव्यवस्था आहे.

त्यामुळे व्यापार, गुंतवणूक, ऊर्जा सुरक्षा, आणि तंत्रज्ञान सहकार्य हे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे मुख्य आर्थिक पैलू ठरले आहेत.

(५) सामाजिक-सांस्कृतिक घटक (Socio-Cultural Factors)

भारत हा विविध धर्म, भाषा आणि संस्कृतींचा संगम आहे.
ही विविधता भारताच्या सॉफ्ट पॉवरचे (Soft Power) साधन आहे.

• भारतीय प्रवासी समाज (Indian Diaspora) जगभरात भारताचे सांस्कृतिक दूत म्हणून कार्य करतात.

• योग, आयुर्वेद, बॉलिवूड, आणि भारतीय संगीत यांचा जागतिक प्रसार हा भारताच्या कूटनीतीचा एक महत्त्वाचा घटक आहे.

सांस्कृतिक आदानप्रदानामुळे भारताचे इतर देशांशी संबंध अधिक दृढ होतात.

(६) राष्ट्रीय नेतृत्व आणि व्यक्तिमत्त्व (National Leadership and Personality)

नेतृत्व हा परराष्ट्र धोरणातील सर्वात प्रभावी घटक आहे.

• पंडित नेहरू यांनी “निर्गुट धोरण” राबवले.

• इंदिरा गांधींनी राष्ट्रीय सुरक्षेला व स्वायत्ततेला प्राधान्य दिले.

• अटल बिहारी वाजपेयी यांनी आण्विक चाचण्या करून भारताचे सामर्थ्य सिद्ध केले.

• नरेंद्र मोदी यांच्या काळात “नेबरहुड फर्स्ट”, “अॅक्ट ईस्ट”, आणि “वॅक्सिन मैत्री” सारखी धोरणे उदयास आली.

नेत्यांच्या वैचारिक दृष्टिकोनामुळे परराष्ट्र धोरणाच्या प्राधान्यक्रमात बदल होतात.

(७) लष्करी शक्ती (Military Strength)

भारताची लष्करी क्षमता त्याच्या परराष्ट्र धोरणाला बळकटी देते.
भारताकडे शक्तिशाली सैन्य, आधुनिक शस्त्रास्त्र व्यवस्था, आणि आण्विक सामर्थ्य आहे.
या सामर्थ्यामुळे भारत आपले प्रादेशिक आणि जागतिक हितसंबंध जपण्यास सक्षम आहे.
“शांतीसाठी शक्ती” (Power for Peace) हा भारताचा दृष्टिकोन आहे.

(८) लोकमत आणि माध्यमांचा प्रभाव (Public Opinion and Media)

लोकशाही व्यवस्थेत लोकमत हे धोरणनिर्मितीत महत्त्वाचे असते.
माध्यमे आणि जनसंपर्क संस्था परराष्ट्र घटनांवर लोकांचा दृष्टीकोन घडवतात.
उदाहरणार्थ, चीन किंवा पाकिस्तानसोबतच्या संघर्षांच्या वेळी लोकमत सरकारच्या धोरणावर परिणाम करते.

५. बाह्य निर्धारक घटक (External Determinants of India’s Foreign Policy)

बाह्य घटक म्हणजे आंतरराष्ट्रीय व प्रादेशिक परिस्थितीशी संबंधित ते घटक जे भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर परिणाम करतात.

(१) आंतरराष्ट्रीय राजकीय वातावरण (International Political Environment)

जगातील सत्तासंतुलन सतत बदलते.

• शीतयुद्धकाळात अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ या दोन महासत्तांमुळे जग द्विध्रुवीय (Bipolar) झाले.

• भारताने या दोन्ही गटांपासून दूर राहून निर्गुट धोरण स्वीकारले.

• १९९१ नंतर अमेरिकेचे वर्चस्व वाढले आणि जग एकध्रुवीय (Unipolar) झाले.

• सध्या चीन, रशिया, युरोपियन युनियन, आणि भारत यांसारख्या नव्या शक्तिकेंद्रांमुळे जग पुन्हा बहुध्रुवीय (Multipolar) होत आहे.

या बदलत्या आंतरराष्ट्रीय सत्तासंतुलनाशी जुळवून घेणे हे भारतासाठी आवश्यक ठरते.

(२) शेजारी देशांशी संबंध (Neighbourhood Relations)

भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा पाया “शेजारील स्थैर्य” आहे.

• पाकिस्तानसोबतचा काश्मीर प्रश्न व दहशतवाद

• चीनसोबतचा सीमावाद

• बांगलादेश, नेपाळ, भूतान, श्रीलंका आणि म्यानमारसोबतचे सांस्कृतिक व आर्थिक संबंध

भारताने “Neighbourhood First Policy” अंतर्गत शेजारी देशांशी विश्वास आणि विकासावर आधारित संबंध वाढवण्याचा प्रयत्न केला आहे.

(३) आंतरराष्ट्रीय संघटना आणि मंच (International Organizations and Forums)

भारत संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN), जागतिक व्यापार संघटना (WTO), BRICS, G20, SAARC, SCO इत्यादी संघटनांचा सक्रिय सदस्य आहे.
या संघटनांमधील भारताची भूमिका त्याच्या परराष्ट्र धोरणावर थेट परिणाम करते.
भारताने नेहमीच बहुपक्षीय सहकार्य (Multilateralism) आणि न्याय्य आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेचा पुरस्कार केला आहे.

(४) जागतिक आर्थिक परिस्थिती (Global Economic Trends)

जागतिक आर्थिक संकटे, व्यापार धोरणे, आणि जागतिकीकरण यांचा भारतावर थेट परिणाम होतो.
भारताचे धोरण जागतिक बाजारपेठेत आपले स्थान मजबूत ठेवण्यावर केंद्रित आहे.
ऊर्जा सुरक्षा, अन्न सुरक्षा, आणि तंत्रज्ञान सहकार्य हे या घटकांशी संबंधित विषय आहेत.

(५) तंत्रज्ञान आणि माहिती क्रांती (Technology and Information Revolution)

आजच्या काळात सायबर सुरक्षा, डिजिटल डिप्लोमसी, आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता हे परराष्ट्र धोरणाचे नवे पैलू झाले आहेत.
भारत IT क्षेत्रात जागतिक नेता म्हणून उदयास येत आहे, त्यामुळे तंत्रज्ञानाधारित सहकार्य व सुरक्षेचा भाग वाढत आहे.

(६) दहशतवाद आणि जागतिक सुरक्षा (Terrorism and Global Security)

दहशतवाद हा भारतासाठी सर्वात मोठा बाह्य धोका आहे.

• सीमापार दहशतवादाचा सामना करण्यासाठी भारताने जागतिक पातळीवर दहशतवादविरोधी सहकार्याची मागणी केली आहे.

• भारताने अमेरिकेशी, रशियाशी, आणि इस्रायलसोबत सुरक्षा करार केले आहेत.

जागतिक दहशतवादविरोधी लढ्यात भारत एक महत्त्वाचा भागीदार आहे.

(७) पर्यावरणीय आणि ऊर्जा घटक (Environmental and Energy Factors)

भारताला आपल्या वाढत्या ऊर्जा गरजा पूर्ण करण्यासाठी मध्यपूर्व, आफ्रिका, आणि मध्य आशियातील देशांशी सहकार्य करावे लागते.
हवामान बदल, जलसंकट, आणि पर्यावरणीय करार हे परराष्ट्र धोरणाचे नव्या युगातील विषय झाले आहेत.
भारताने “पॅरिस करार” आणि “आंतरराष्ट्रीय सौर गठबंधन” (ISA) द्वारे नेतृत्व केले आहे.

(८) जागतिक संकटे आणि मानवी आपत्ती (Global Crises and Humanitarian Issues)

महामारी, युद्धे, शरणार्थी संकट, आणि नैसर्गिक आपत्ती यांचा भारताच्या धोरणावर परिणाम होतो.
उदा. कोविड-१९ काळात भारताने “वॅक्सिन मैत्री” कार्यक्रमाद्वारे जगातील अनेक देशांना मदत केली.
ही भारताची “मानवतावादी कूटनीती” (Humanitarian Diplomacy) आहे.

(९) महासत्तांशी संबंध (Relations with Major Powers)

भारताचे परराष्ट्र धोरण अमेरिका, रशिया, चीन, आणि युरोपियन युनियन यांच्याशी संतुलित संबंध ठेवण्यावर आधारित आहे.

• रशिया – दीर्घकाळाचा संरक्षण भागीदार

• अमेरिका – आर्थिक आणि रणनीतिक सहयोगी

• चीन – स्पर्धात्मक सहकार्य (Cooperative Rivalry)

• युरोपियन युनियन – व्यापार आणि हवामान सहकार्य

या संतुलनातून भारताने “Strategic Autonomy” टिकवून ठेवली आहे.

६. अंतर्गत आणि बाह्य घटकांचे परस्परसंबंध

अंतर्गत आणि बाह्य घटक हे स्वतंत्र नसतात. एकमेकांवर त्यांचा प्रभाव पडतो.
उदा. –

• भारताची आर्थिक प्रगती (अंतर्गत घटक) → जागतिक गुंतवणूक आकर्षित करते (बाह्य परिणाम).

• जागतिक राजकीय तणाव (बाह्य घटक) → भारताच्या संरक्षण धोरणावर परिणाम करतो (अंतर्गत परिणाम).

त्यामुळे भारताचे परराष्ट्र धोरण हे लवचिक, बहुआयामी आणि परिस्थितीनुसार बदलणारे आहे.

७. वर्तमान काळातील भारताचे परराष्ट्र धोरण आणि नवीन प्रवाह

आजचा भारत जागतिक पातळीवर एक “उभरती महासत्ता” म्हणून ओळखला जातो.
त्याचे परराष्ट्र धोरण पुढील नवीन प्रवाहांवर आधारित आहे:

1. Neighbourhood First Policy – शेजारी देशांशी विकास व विश्वासावर आधारित संबंध.

2. Act East Policy – दक्षिण-पूर्व आशियाशी आर्थिक व सांस्कृतिक सहकार्य.

3. Look West Policy – मध्यपूर्व देशांसोबत ऊर्जा आणि सुरक्षा सहकार्य.

4. Vaccine Diplomacy – जागतिक आरोग्य सहकार्य.

5. Digital Diplomacy – माहिती तंत्रज्ञानाद्वारे कूटनीती.

6. Maritime Security – हिंद महासागर क्षेत्रात सागरी स्थैर्य राखणे.

7. Global South Leadership – विकसनशील देशांचे नेतृत्व करणे.

भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे निर्धारक घटक हे विविध आणि परस्परसंबंधित आहेत.
अंतर्गत घटक — भूगोल, अर्थव्यवस्था, नेतृत्व, संस्कृती, आणि लोकशाही मूल्ये – भारताच्या धोरणाला दिशा देतात.
बाह्य घटक — आंतरराष्ट्रीय राजकारण, जागतिक अर्थव्यवस्था, शेजारी देश, आणि महासत्तांचे संबंध – भारताच्या धोरणाचे स्वरूप ठरवतात.

आज भारताचे परराष्ट्र धोरण हे राष्ट्रीय हिताचे रक्षण करताना जागतिक शांतता, सहअस्तित्व आणि सहकार्य यांचेही नेतृत्व करते.
“वसुधैव कुटुंबकम्” – हेच भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे तत्त्वज्ञान आहे, जे अंतर्गत आणि बाह्य दोन्ही घटकांना संतुलित ठेवते.