भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची वैशिष्ट्ये (Salient Features of India’s Foreign Policy)
भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची वैशिष्ट्ये
(Salient Features of India’s Foreign Policy)
१. प्रस्तावना
परराष्ट्र धोरण म्हणजे एखाद्या देशाने इतर देशांशी, आंतरराष्ट्रीय संस्थांशी व जागतिक प्रश्नांशी संबंधित ठेवलेले संबंध आणि त्याबाबत स्वीकारलेले निर्णय होय. प्रत्येक स्वतंत्र राष्ट्राचे स्वतःचे राष्ट्रीय हित, सुरक्षेची आवश्यकता, आर्थिक उद्दिष्टे, सांस्कृतिक व सभ्यतेशी संबंधित मूल्ये यावर आधारित असे धोरण तयार केले जाते.
भारताचे परराष्ट्र धोरण हे त्याच्या ऐतिहासिक वारशावर, भौगोलिक स्थितीवर, सांस्कृतिक परंपरांवर, लोकशाही मूल्यांवर आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींवर आधारित आहे. १९४७ साली स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी भारताच्या परराष्ट्र धोरणाला स्पष्ट दिशा दिली. त्यांनी “शांतता सहअस्तित्व”, “निरपेक्षता” आणि “जागतिक बंधुता” या तत्त्वांवर आधारित परराष्ट्र धोरणाची पायाभरणी केली.
भारताचे परराष्ट्र धोरण हे देशाच्या सार्वभौमत्वाचे रक्षण, आर्थिक विकासाला चालना, प्रादेशिक स्थैर्य, आणि जागतिक शांततेसाठी योगदान या सर्व गोष्टींचा समन्वय करणारे आहे.
२. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे
भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट म्हणजे —
“भारतीय राष्ट्राच्या सार्वभौमत्वाचे रक्षण, राष्ट्रीय सुरक्षेची खात्री, आर्थिक विकासाची साधना, आणि जागतिक शांततेसाठी योगदान देणे.”
या उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी भारताने काही स्थिर वैशिष्ट्ये (salient features) विकसित केली आहेत. ही वैशिष्ट्ये भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे आधारस्तंभ आहेत.
३. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची प्रमुख वैशिष्ट्ये
(१) शांततामय सहअस्तित्व (Peaceful Co-existence)
भारताचे परराष्ट्र धोरण शांतता आणि सहअस्तित्वाच्या तत्त्वावर आधारित आहे. पंडित नेहरू यांनी पंचशील तत्त्वांच्या माध्यमातून हे स्पष्ट केले. १९५४ साली भारत आणि चीन यांच्यात झालेल्या करारात पंचशील तत्त्वांचा उल्लेख केला गेला. या तत्त्वांमध्ये खालील मुद्दे समाविष्ट आहेत –
-
एकमेकांच्या सार्वभौमत्वाचा आणि प्रादेशिक अखंडतेचा आदर करणे.
-
परस्परांवर हल्ला न करणे.
-
परस्परांच्या अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप न करणे.
-
समानता व परस्पर लाभाच्या आधारावर वागणे.
-
शांततामय सहअस्तित्व.
ही तत्त्वे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा गाभा आहेत आणि आजही भारत या तत्त्वांचे पालन करतो.
(२) निरपेक्षता धोरण (Policy of Non-alignment)
शीतयुद्धाच्या काळात जग दोन गटांत विभागले गेले होते — अमेरिका नेतृत्वाखालील पश्चिमी गट आणि सोव्हिएत संघ नेतृत्वाखालील साम्यवादी गट. या दोन महासत्तांमध्ये लष्करी, आर्थिक आणि राजकीय स्पर्धा होती.
भारताने या दोन्ही गटांपैकी कोणत्याही गटाशी संलग्न न होता, स्वतंत्र परराष्ट्र धोरण स्वीकारले. यालाच “निरपेक्ष धोरण” (Non-alignment) म्हणतात.
पंडित नेहरू, युगोस्लावियाचे जोसिप टिटो, इजिप्तचे नासेर, इंडोनेशियाचे सुकर्णो आणि घानाचे क्वामे नक्रुमाह हे निरपेक्ष चळवळीचे प्रमुख नेते होते.
निरपेक्षतेचा अर्थ “तटस्थता” नसून, “स्वतंत्र विचार आणि स्वतंत्र निर्णय घेण्याचा अधिकार” असा आहे. भारताने प्रत्येक आंतरराष्ट्रीय प्रश्नाचा निर्णय आपल्या राष्ट्रीय हिताच्या दृष्टीने घेतला.
(३) जागतिक शांततेचे समर्थन (Support for World Peace)
भारताने नेहमीच जागतिक शांततेला प्राधान्य दिले आहे. कोणत्याही प्रकारच्या युद्ध, हिंसा किंवा साम्राज्यवादी धोरणाला भारताने विरोध केला आहे. भारताने संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या माध्यमातून अनेक शांतता मोहिमांमध्ये सहभाग घेतला आहे. कोरिया, काँगो, सोमालिया, सायप्रस आणि सुदान येथे भारतीय सैनिकांनी शांतता राखण्यासाठी कार्य केले आहे.
भारताचे मत आहे की शस्त्रस्पर्धा, अण्वस्त्रवाढ आणि प्रादेशिक संघर्ष हे जागतिक शांततेसाठी धोका आहेत. त्यामुळे भारताने सर्व देशांमध्ये शांततेचा, संवादाचा आणि सहकार्याचा संदेश दिला आहे.
(४) वसाहतवाद आणि वर्णद्वेषाचा विरोध (Anti-colonialism and Anti-racialism)
भारताने नेहमीच वसाहतवाद, साम्राज्यवाद आणि वर्णद्वेषाचा तीव्र विरोध केला आहे. भारत स्वतः ब्रिटिश वसाहतीतून मुक्त झालेला देश असल्यामुळे इतर देशांच्या स्वातंत्र्य चळवळींना त्याने नैतिक आणि राजकीय पाठिंबा दिला.
दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णभेद धोरणाविरोधात भारताने जोरदार भूमिका घेतली. तसेच आशिया आणि आफ्रिकेतील अनेक देशांच्या स्वातंत्र्य लढ्यांमध्ये भारताने पाठिंबा दिला.
(५) संयुक्त राष्ट्रसंघावर विश्वास (Faith in the United Nations)
भारत हा संयुक्त राष्ट्रसंघाचा संस्थापक सदस्य आहे आणि त्याच्या उद्दिष्टांवर भारताचा दृढ विश्वास आहे. भारताने संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या विविध कार्यक्रमांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला आहे.
भारताचे मत आहे की आंतरराष्ट्रीय विवादांचे निराकरण शांततेच्या मार्गाने, संवाद आणि मध्यस्थीच्या माध्यमातून व्हावे. भारताने संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या शांतता मोहिमांमध्ये मोठे योगदान दिले आहे.
(६) निर्सस्त्रीकरणाचे समर्थन (Support for Disarmament)
भारताने नेहमीच अण्वस्त्रांच्या प्रसाराला विरोध केला आहे. १९५४ मध्ये पंडित नेहरूंनी “Partial Test Ban Treaty” चे समर्थन केले आणि १९८८ मध्ये पंतप्रधान राजीव गांधींनी संयुक्त राष्ट्रसंघात “अण्वस्त्रविरहित जगाचे दृष्टीकोन” मांडले.
भारताचे मत आहे की सर्व देशांनी शस्त्रसंचय कमी करावा आणि विकासासाठी संसाधने वापरावीत. भारताने अण्वस्त्रविरोधी भूमिका घेतली असली तरी राष्ट्रीय सुरक्षेच्या दृष्टीने १९९८ मध्ये भारताने “पोखरण-२” अणुपरीक्षण केले आणि स्वतःला जबाबदार अण्वस्त्रधारक देश म्हणून घोषित केले.
(७) शेजारी देशांशी मैत्रीपूर्ण संबंध (Good Relations with Neighbours)
भारताचे परराष्ट्र धोरण “शेजारी प्रथम” या तत्त्वावर आधारित आहे. दक्षिण आशियातील स्थैर्य व विकास भारताच्या सुरक्षेशी जोडलेला आहे. त्यामुळे भारताने पाकिस्तान, बांगलादेश, श्रीलंका, नेपाळ, भूतान, म्यानमार आणि मालदीव यांच्याशी मैत्रीपूर्ण संबंध राखण्याचा प्रयत्न केला आहे.
भारताने “सार्क” (SAARC) संघटनेची स्थापना करण्यात पुढाकार घेतला (१९८५) ज्याद्वारे दक्षिण आशियातील प्रादेशिक सहकार्य वाढविण्याचे प्रयत्न केले गेले.
(८) आर्थिक सहकार्य आणि विकास (Economic Cooperation and Development)
स्वातंत्र्यानंतर भारताने आर्थिक विकासाला परराष्ट्र धोरणाच्या केंद्रस्थानी ठेवले. विविध देशांशी व्यापार, गुंतवणूक, आणि तांत्रिक सहकार्य वाढविण्याचा प्रयत्न केला.
२० व्या शतकाच्या अखेरीस भारताने जागतिकीकरण आणि उदारीकरण स्वीकारले (१९९१ पासून). यामुळे भारताने अमेरिके, युरोपियन युनियन, ASEAN, आणि BRICS देशांशी मजबूत आर्थिक संबंध प्रस्थापित केले.
(९) दक्षिण-दक्षिण सहकार्य (South–South Cooperation)
भारत हा विकासशील देशांचा नैसर्गिक नेता मानला जातो. त्यामुळे भारताने “Global South” किंवा “विकसनशील राष्ट्रां”मधील सहकार्याला चालना दिली.
भारताने आफ्रिका, लॅटिन अमेरिका आणि आशियातील विकसनशील देशांना तांत्रिक मदत, शैक्षणिक संधी आणि आर्थिक सहकार्य उपलब्ध करून दिले.
(१०) आशियातील नेतृत्वाची भूमिका (Leadership in Asia)
भारत हा आशियातील सर्वात मोठा लोकशाही देश आहे. त्यामुळे त्याने आशियातील प्रादेशिक सहकार्य वाढविण्याचे प्रयत्न केले. भारत ASEAN, BIMSTEC, SCO, आणि Indo-Pacific सारख्या संघटनांमध्ये सक्रीय आहे.
भारताचे मत आहे की आशिया हा शांतता, सहकार्य आणि विकासाचा खंड असावा.
(११) सांस्कृतिक राजनय (Cultural Diplomacy)
भारतीय संस्कृती, योग, बौद्ध धर्म, आयुर्वेद आणि भारतीय चित्रपटसृष्टी ही भारताच्या “सॉफ्ट पॉवर” ची मोठी साधने आहेत. परराष्ट्र धोरणात भारताने या सांस्कृतिक साधनांचा प्रभावी वापर केला आहे.
“International Day of Yoga” (२१ जून) संयुक्त राष्ट्रसंघाने स्वीकारल्याने भारताची सांस्कृतिक प्रतिष्ठा अधिक वाढली.
(१२) भारतीय परराष्ट्र धोरणातील वास्तववाद (Realism with Idealism)
भारताचे परराष्ट्र धोरण हे आदर्शवाद आणि वास्तववाद या दोन्हींचा संतुलित मिलाफ आहे. नेहरूंच्या काळात आदर्शवादावर भर होता, परंतु पुढे इंदिरा गांधी, अटल बिहारी वाजपेयी आणि नरेंद्र मोदी यांच्या काळात धोरण अधिक वास्तववादी झाले.
भारत आता केवळ आदर्शवादी देश न राहता, राष्ट्रीय हितसुरक्षेच्या आधारे निर्णय घेणारा शक्तिशाली राष्ट्र बनला आहे.
(१३) बहुपक्षीयता आणि जागतिक सहकार्य (Multilateralism and Global Cooperation)
भारताने नेहमीच बहुपक्षीय जगाचे समर्थन केले आहे. एकाच महासत्तेच्या वर्चस्वाला भारताने विरोध केला आणि विविध देशांनी एकत्र येऊन जागतिक समस्या सोडवाव्यात, असे मत मांडले.
BRICS, G-20, आणि संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या सुधारणा यांसाठी भारताने सक्रिय भूमिका घेतली आहे.
(१४) भारतीय प्रवासी समाजाशी संबंध (Engagement with Indian Diaspora)
भारतीय प्रवासी जगभर पसरलेला आहे. भारत सरकारने या प्रवासी भारतीयांशी संबंध मजबूत ठेवण्यासाठी “प्रवासी भारतीय दिवस” साजरा करण्याची परंपरा सुरू केली आहे. प्रवासी भारतीय हे भारताच्या आर्थिक आणि सांस्कृतिक शक्तीचे प्रतीक मानले जातात.
(१५) संरक्षण आणि सुरक्षेचे महत्त्व (Security and Defence Considerations)
भारताचे परराष्ट्र धोरण राष्ट्रीय सुरक्षेशी घनिष्ठपणे जोडलेले आहे. चीन आणि पाकिस्तानसोबतच्या सीमावादांमुळे भारताने संरक्षणविषयक सहकार्य आणि रणनीतिक भागीदारी विकसित केली आहे.
भारत अमेरिके, फ्रान्स, रशिया आणि इस्रायलसोबत संरक्षण सहकार्य वाढवत आहे. “क्वाड” (QUAD) मंचावर भारत अमेरिके, जपान आणि ऑस्ट्रेलियासोबत इंडो-पॅसिफिक प्रदेशातील स्थैर्यासाठी काम करत आहे.
भारताचे परराष्ट्र धोरण हे “राष्ट्रीय हित, शांतता, सहकार्य आणि विकास” या चार स्तंभांवर उभे आहे.
१९४७ नंतर भारताने जागतिक स्तरावर आपली ओळख एक जबाबदार, शांततेचा पुरस्कर्ता आणि लोकशाही मूल्यांचा रक्षक म्हणून निर्माण केली.
आज भारत बहुपक्षीय जगात एक प्रभावी शक्ती केंद्र म्हणून उदयास येत आहे. बदलत्या आंतरराष्ट्रीय परिस्थितीतही भारताचे परराष्ट्र धोरण आपल्या मूलभूत तत्त्वांशी प्रामाणिक राहिले आहे – शांतता, निरपेक्षता, सहअस्तित्व आणि मानवतेचा आदर.