राष्ट्रीय पक्ष(National Parties), प्रादेशिक पक्ष (Regional or State Parties)

राजकीय पक्षांचे प्रकार
1. राष्ट्रीय पक्ष (National Parties):
भारतातील कोणताही राजकीय पक्ष "राष्ट्रीय पक्ष" (National Party) म्हणून मान्यता मिळवण्यासाठी भारतीय निवडणूक आयोग (Election Commission of India) कडून ठरवलेली काही पात्रता/अर्हता पूर्ण करणे आवश्यक असते.
ही अर्हता भारतीय निवडणूक आयोगाच्या नियमांनुसार (Election Symbols (Reservation and Allotment) Order, 1968) दिली आहे. खाली त्याचे सविस्तर विवरण दिले आहे:
🏛️ राष्ट्रीय पक्ष होण्याच्या पात्रता (2024 पर्यंत लागू असलेले निकष)
खालीलपैकी किमान एक निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
✅ निकष 1: लोकसभा किंवा विधानसभांमध्ये निवडून आलेले सदस्य
पक्षाचे लोकसभा किंवा किमान 4 राज्यांच्या विधानसभांमध्ये
किमान 2% (सध्या 11) जागांवर विजयी उमेदवार असावेत,
आणि हे सदस्य किमान 3 राज्यांमधून निवडून आलेले असावेत.
✅ निकष 2: राज्यांमधील पक्ष म्हणून मान्यता
एखादा पक्ष किमान 4 वेगवेगळ्या राज्यांमध्ये ‘राज्य पक्ष’ म्हणून मान्यता प्राप्त असावा.
✅ निकष 3: लोकसभा निवडणुकीतील मतांचे प्रमाण
पक्षाने लोकसभा निवडणुकीत (किंवा राष्ट्रपतीपदाच्या इलेक्टोरल कॉलेजच्या गणनेनुसार):
-
देशभरातील एकूण मतदानाच्या किमान 6% मते मिळवलेली असावीत,
-
आणि त्याच निवडणुकीत किमान 4 लोकसभा जागा जिंकलेल्या असाव्यात.
📌 महत्वाच्या मुद्द्यांची नोंद:
-
ही निकषे भारतीय निवडणूक आयोग वेळोवेळी अद्ययावत करू शकतो.
-
कोणताही पक्ष या निकषांवर उतरला, की आयोग त्याला राष्ट्रीय पक्ष म्हणून मान्यता देतो.
-
जर पक्ष या निकषांवर उतरला नाही, तर त्याची राष्ट्रीय पक्षाची मान्यता रद्दही केली जाऊ शकते.
📚 राष्ट्रीय पक्ष होण्याचे फायदे:
-
देशभर एकच चिन्ह वापरण्याचा हक्क.
-
मोफत निवडणूक चिन्ह.
-
राजकीय निधी, प्रसारमाध्यमांमध्ये प्रसार वेळ, आणि अन्य सुविधा.
-
राष्ट्रीय पातळीवर जनाधार वाढवण्याची संधी.
-
सर्व राज्यांमध्ये समान मान्यता.
भारतातील राष्ट्रीय पक्ष :
(टीप: काही वेळा पक्षांचा दर्जा
निवडणूक आयोग बदलू शकतो.)
2. प्रादेशिक पक्ष (State or Regional Parties):
भारतातील प्रादेशिक पक्ष
(Regional or State Parties) हे असे राजकीय पक्ष आहेत जे एखाद्या
विशिष्ट राज्यामध्ये कार्यरत असतात आणि त्या राज्याच्या स्थानिक मुद्द्यांवर,
भाषेवर, संस्कृतीवर, व
समाजाच्या गरजांवर लक्ष केंद्रित करतात. हे पक्ष प्रामुख्याने राज्य विधानसभा
निवडणुकांमध्ये भाग घेतात, परंतु काही वेळा केंद्र
सरकारमध्येही प्रभावशाली भूमिका बजावतात.
प्रादेशिक पक्षांची वैशिष्ट्ये
- राज्य-आधारित
कार्य – हे पक्ष एकाच राज्यात
अधिक प्रभावी असतात.
- स्थानिक
प्रश्नांवर लक्ष – स्थानिक जनता,
भाषा, संस्कृती, रोजगार,
शेतकरी, पाणी, आरोग्य
यांसारख्या मुद्द्यांवर काम करतात.
- प्रादेशिक
अस्मिता – या पक्षांचे प्रमुख
उद्दिष्ट म्हणजे राज्याच्या अस्मितेचे रक्षण व विकास.
- राजकीय सत्तेत सहभाग – अनेक वेळा हे पक्ष राष्ट्रीय स्तरावर कोळेशन सरकारचा भाग होतात.
- सांस्कृतिक
व भाषिक प्रतिनिधित्व – विविध
राज्यांच्या भाषिक व सांस्कृतिक विविधतेमुळे हे पक्ष जन्माला येतात. भारतातील कोणताही राजकीय पक्ष "प्रादेशिक पक्ष" किंवा राज्य पक्ष (State Party) म्हणून ओळखला जाण्यासाठी, त्याला भारतीय निवडणूक आयोगाने ठरवलेल्या अटींची पूर्तता करावी लागते. या अटी Election Symbols (Reservation and Allotment) Order, 1968 अंतर्गत निर्धारित आहेत.
-
- स्थापना:
1966, बाळासाहेब ठाकरे
- मुख्य
क्षेत्र: महाराष्ट्र
- पक्ष
चिन्ह: वाघ (Shiv Sena
(UBT) चं चिन्ह)/ मशाल
- विचारधारा:
मराठी अस्मिता, हिंदुत्व, स्थानिकांचा अधिकार (सन ऑफ सॉइल विचार)
- विभाजने:
2022 मध्ये पक्ष दोन गटांमध्ये विभागला:
- शिवसेना
(उद्धव बाळासाहेब ठाकरे)
- शिवसेना
(एकनाथ शिंदे) – यांना 'दिवा' हे चिन्ह देण्यात आले होते (2024
दरम्यान)/ धनुष्यबाण
2. द्रविड मुनेत्र कळघम (DMK)
- स्थापना:
1949, सी.एन. अन्नादुराई
- मुख्य
क्षेत्र: तमिळनाडू
- पक्ष
चिन्ह: उगवता सूर्य
- विचारधारा:
द्रविड चळवळ, सामाजिक न्याय, तामिळ अस्मिता, धर्मनिरपेक्षता
- स्थापना:
1972, एम.जी. रामचंद्रन
- मुख्य
क्षेत्र: तमिळनाडू
- पक्ष
चिन्ह: दोन पानं (दोन पाने)
- विचारधारा:
द्रविडवाद, कल्याणकारी धोरणं
- स्थापना:
1998, ममता बॅनर्जी
- मुख्य
क्षेत्र: पश्चिम बंगाल
- पक्ष
चिन्ह: दोन फुलं आणि गवत
- विचारधारा:
धर्मनिरपेक्षता, बंगाली अस्मिता, गरीब कल्याण
- स्थापना:
1982, एन.टी. रामाराव
- मुख्य
क्षेत्र: आंध्र प्रदेश
- पक्ष
चिन्ह: सायकल
- विचारधारा:
तेलुगु स्वाभिमान, ग्रामीण विकास,
कल्याणकारी धोरणं
- स्थापना:
1997, नवीन पटनायक
- मुख्य
क्षेत्र: ओडिशा
- पक्ष
चिन्ह: शंख
- विचारधारा:
प्रादेशिक अस्मिता, समाजवादी झुकाव
- स्थापना:
1997, लालूप्रसाद यादव
- मुख्य
क्षेत्र: बिहार
- पक्ष
चिन्ह: लालटेन
- विचारधारा:
समाजवादी, पिछडा वर्ग कल्याण
- स्थापना:
1992, मुलायमसिंह यादव
- मुख्य
क्षेत्र: उत्तर प्रदेश
- पक्ष
चिन्ह: सायकल
- विचारधारा:
समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता, ओबीसी आणि मुस्लिम कल्याण
- स्थापना:
2012, अरविंद केजरीवाल
- मुख्य
क्षेत्र: दिल्ली, पंजाब
- पक्ष
चिन्ह: झाडू
- विचारधारा:
भ्रष्टाचारविरोध, सुशासन, लोकाभिमुख धोरणं
10. झारखंड मुक्ति मोर्चा (JMM)
- स्थापना:
1972, शिबू सोरेन
- मुख्य
क्षेत्र: झारखंड
- पक्ष
चिन्ह: धनुष्यबाण
- विचारधारा:
आदिवासी हक्क, स्थानिक स्वराज
प्रादेशिक पक्षांचे राजकीय महत्त्व
- स्थानिक
गरजांची पूर्तता:
प्रादेशिक पक्ष स्थानिक लोकांचे प्रश्न केंद्रस्थानी आणतात. - कोळेशन
सरकारात महत्त्वाची भूमिका:
जेव्हा केंद्रात कोणत्याही पक्षाला स्पष्ट बहुमत मिळत नाही, तेव्हा प्रादेशिक पक्ष कोळेशन सरकार बनवण्यात निर्णायक ठरतात. - लोकशाहीचे
बळकटीकरण:
विविध प्रादेशिक पक्षांमुळे देशातील भाषिक, सांस्कृतिक विविधतेचे राजकारणातही प्रतिनिधित्व होते. - राष्ट्रीय
पक्षांवर दबाव:
प्रादेशिक पक्ष स्थानिक मुद्द्यांवरून राष्ट्रीय पक्षांवर दबाव आणतात आणि केंद्र सरकारकडून निधी व योजना मिळवतात.
- घराणेशाही:
काही पक्ष विशिष्ट कुटुंबांकडूनच चालवले जातात.
- समुदाय
आधारित राजकारण: धर्म, जात, किंवा प्रांतीय अस्मितेवर आधारित राजकारण कधी कधी समाजात फूट पाडते.
- अपारदर्शक
निधी: पक्षाच्या अर्थसंकल्पात पारदर्शकतेचा अभाव असतो.
- स्थिरतेचा
अभाव: काही वेळा सत्ता मिळवण्यासाठी भूमिका लवचिक केली जाते.
हे पक्ष एखाद्या विशिष्ट राज्यापुरते मर्यादित असतात आणि त्या राज्याच्या गरजा, समस्या, संस्कृती यावर लक्ष केंद्रित करतात. ते राज्य विधानसभेतील निवडणुका लढतात.हे पक्ष काही वेळा केंद्र सरकारमध्येही महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
राजकीय पक्ष हे लोकशाहीचे महत्त्वाचे घटक आहेत. ते जनतेचे प्रतिनिधित्व करतात, त्यांच्या गरजांवर काम करतात, आणि सरकार चालवतात. प्रत्येक पक्ष वेगवेगळ्या विचारधारेवर काम करत असला तरी त्यांचा उद्देश एकच असतो – जनतेची सेवा करणे. सुजाण नागरिकांनी पक्षांच्या कामगिरीवरून विचारपूर्वक मतदान केले पाहिजे.
- स्थापना:
1966, बाळासाहेब ठाकरे