निवडणुकीचे प्रकार आणि व्यवस्थापन : सार्वत्रिक निवडणुका (केंद्रीय व राज्य स्तरावर) Types of Elections and Management: General Elections Central and States

निवडणुकीचे प्रकार आणि व्यवस्थापन : सार्वत्रिक निवडणुका (केंद्रीय व राज्य स्तरावर)

प्रस्तावना

भारतीय लोकशाही ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही म्हणून ओळखली जाते. लोकशाहीचे मूळ तत्त्व म्हणजे लोकसत्ता — म्हणजेच शासनाची सत्ता ही जनतेकडून निर्माण होते आणि ती जनता आपल्या प्रतिनिधींमार्फत चालवते. या प्रतिनिधींना निवडण्यासाठी जो प्रक्रिया अवलंबली जाते ती म्हणजे “निवडणूक प्रक्रिया”.
निवडणुका या लोकशाहीच्या आत्मा आहेत. योग्य निवडणुकीशिवाय लोकशाहीचा पाया ढासळतो. म्हणूनच भारतात केंद्र आणि राज्य पातळीवर निवडणुकांचे काटेकोर नियोजन, आयोजन आणि व्यवस्थापन करण्यासाठी स्वतंत्र निवडणूक आयोग स्थापन करण्यात आला आहे.

१. निवडणुकांचे प्रकार (Types of Elections)

भारतामध्ये विविध पातळ्यांवर निवडणुका घेतल्या जातात. त्या पुढीलप्रमाणे आहेत —

(अ) सार्वत्रिक निवडणुका (General Elections)

सार्वत्रिक निवडणुका म्हणजे अशा निवडणुका ज्या केंद्र व राज्य या दोन्ही पातळीवर ठरावीक कालावधीनंतर संपूर्ण देशात घेतल्या जातात.

• या निवडणुकांद्वारे लोकसभा आणि राज्य विधानसभांचे प्रतिनिधी निवडले जातात.

• साधारणपणे दर पाच वर्षांनी एकदा सार्वत्रिक निवडणुका घेतल्या जातात.

• या निवडणुकांमध्ये मतदारांना आपल्या मताधिकाराचा वापर करून लोकप्रतिनिधी निवडण्याचा अधिकार असतो.

(आ) पोटनिवडणुका (By-Elections)

जर एखाद्या मतदारसंघातील प्रतिनिधीचा मृत्यू झाला, राजीनामा दिला किंवा सदस्यता रद्द झाली तर त्या रिक्त जागेसाठी स्वतंत्र निवडणूक घेतली जाते. तिला पोटनिवडणूक म्हणतात.

(इ) राष्ट्रपती आणि उपराष्ट्रपती निवडणुका

भारताचे राष्ट्रपती व उपराष्ट्रपती यांची निवडणूक विशेष पद्धतीने निवडणूक महाविद्यालयाच्या (Electoral College) माध्यमातून केली जाते.

(ई) राज्यसभा निवडणुका

राज्यसभेच्या सदस्यांची निवड राज्य विधानसभांच्या सदस्यांद्वारे प्रतिनिधिक प्रमाण पद्धतीने (Proportional Representation by Single Transferable Vote) केली जाते.

(उ) स्थानिक स्वराज्य संस्था निवडणुका

या निवडणुका पंचायती राज संस्था (ग्रामपंचायत, पंचायत समिती, जिल्हा परिषद) आणि नगरपालिका, महानगरपालिका या नागरी संस्थांसाठी घेतल्या जातात.

२. सार्वत्रिक निवडणुका : अर्थ आणि स्वरूप

सार्वत्रिक निवडणुका म्हणजे केंद्र व राज्य पातळीवरील मुख्य निवडणुका ज्याद्वारे जनता शासनात सहभाग घेते. या निवडणुका दोन स्तरांवर घेतल्या जातात —

(अ) केंद्रीय स्तरावर (At the Central Level)

केंद्रीय स्तरावर घेतल्या जाणाऱ्या सार्वत्रिक निवडणुका म्हणजे लोकसभा निवडणुका.

• लोकसभा ही भारतीय संसदेमधील खालची सभा असून ती थेट जनतेद्वारे निवडली जाते.

• भारतातील प्रत्येक नागरिक ज्याचे वय १८ वर्षे पूर्ण झाले आहे, त्याला मतदानाचा अधिकार आहे.

• देशाला विविध लोकसभा मतदारसंघांमध्ये विभागले गेले असून प्रत्येक मतदारसंघातून एक प्रतिनिधी निवडला जातो.

• लोकसभा सदस्यांचा कार्यकाळ ५ वर्षांचा असतो.

• सत्ताधारी पक्ष किंवा आघाडीला बहुमत मिळाल्यास ते सरकार स्थापन करतात.

(आ) राज्य स्तरावर (At the State Level)

राज्य स्तरावर विधानसभा निवडणुका घेतल्या जातात.

• प्रत्येक राज्यातील जनता थेट मतदानाद्वारे आपल्या विधानसभेचे सदस्य निवडते.

• राज्यातील मतदारसंघांची संख्या व विभागणी राज्याच्या लोकसंख्येनुसार ठरविली जाते.

• निवडून आलेल्या सदस्यांमधून मुख्यमंत्री आणि मंत्रीमंडळ तयार होते.

• राज्य विधानसभा देखील ५ वर्षांसाठी निवडली जाते.

३. सार्वत्रिक निवडणुकीची प्रक्रिया (Process of General Elections)

भारतामध्ये निवडणुका एक अत्यंत पारदर्शक आणि कायदेशीर चौकटीत घेतल्या जातात. या प्रक्रियेचे प्रमुख टप्पे पुढीलप्रमाणे आहेत —

(१) मतदार नोंदणी आणि मतदार यादी (Voter Registration & Electoral Rolls)

• प्रत्येक नागरिकाची नोंद मतदार म्हणून करण्याची जबाबदारी निवडणूक आयोगाची असते.

• वय १८ वर्षे पूर्ण झाल्यावर व्यक्तीला मतदानाचा अधिकार मिळतो.

• प्रत्येक मतदारसंघासाठी स्वतंत्र मतदार यादी तयार केली जाते.

• मतदार यादीत सुधारणा, पुनरावलोकन आणि अद्ययावत करणे दरवर्षी केले जाते.

(२) निवडणुकीचा कार्यक्रम जाहीर करणे (Announcement of Election Schedule)

• निवडणूक आयोग लोकसभा किंवा विधानसभेचा कार्यकाळ संपण्यापूर्वी निवडणुकीचा कार्यक्रम जाहीर करतो.

• या कार्यक्रमात नामांकन, छाननी, प्रचार, मतदान व मतमोजणीची तारीख नमूद केली जाते.

(३) उमेदवारांचे नामांकन (Filing of Nomination Papers)

• निवडणुकीसाठी उभे राहू इच्छिणारे उमेदवार निश्चित कालावधीत नामांकनपत्र भरतात.

• त्यांच्याकडून ठराविक जामीन रक्कम घेतली जाते.

• नामांकन अर्जांची छाननी करून वैध अर्जांची अंतिम यादी जाहीर केली जाते.

(४) प्रचार मोहीम (Election Campaign)

• उमेदवार मतदारांपर्यंत पोहोचण्यासाठी सभा, रॅली, जाहिराती आणि जनसंपर्काचे विविध माध्यम वापरतात.

• प्रचारावर खर्च मर्यादा निश्चित केली जाते.

• निवडणूक आचारसंहिता लागू होते ज्याचे पालन सर्व पक्षांना करावे लागते.

(५) मतदान प्रक्रिया (Voting Process)

• ठरलेल्या दिवशी मतदान केंद्रांवर मतदान यंत्र (EVM) द्वारे मतदार मतदान करतात.

• मतदान गोपनीय असते आणि प्रत्येक मतदारास एकच मत देण्याचा अधिकार असतो.

• मतदान पूर्ण झाल्यानंतर सर्व EVM सीलबंद करून सुरक्षित ठिकाणी ठेवले जातात.

(६) मतमोजणी आणि निकाल (Counting and Results)

• ठरलेल्या दिवशी मतमोजणी केली जाते.

• प्रत्येक मतदारसंघातील सर्वाधिक मते मिळवणारा उमेदवार विजयी घोषित केला जातो.

• निकाल जाहीर केल्यानंतर सरकार स्थापनेची प्रक्रिया सुरू होते.

४. निवडणूक व्यवस्थापन (Election Management)

भारतातील निवडणूक प्रक्रिया अत्यंत व्यापक असून तिचे व्यवस्थापन अनेक घटकांवर अवलंबून असते. यामध्ये निवडणूक आयोग, राज्य निवडणूक अधिकारी, जिल्हाधिकारी, पोलिस प्रशासन, माध्यमे, राजकीय पक्ष व स्वयंसेवी संस्था सर्वांचा सहभाग असतो.

(१) भारताचा निवडणूक आयोग (Election Commission of India)

• संविधानातील कलम ३२४ अंतर्गत स्थापन केलेला एक स्वायत्त आणि स्वतंत्र संस्थान.

• याचे प्रमुख कार्य म्हणजे संपूर्ण निवडणूक प्रक्रिया पारदर्शक आणि निष्पक्ष पद्धतीने पार पाडणे.

• निवडणूक कार्यक्रम जाहीर करणे, आचारसंहिता राबविणे, मतदार यादी तयार करणे, निकाल जाहीर करणे ही प्रमुख कामे आयोग पार पाडतो.

(२) राज्य निवडणूक आयोग (State Election Commission)

• संविधानातील २४३-के कलमानुसार प्रत्येक राज्यात स्थापन.

• पंचायतीराज संस्था व स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकांचे नियोजन व व्यवस्थापन करते.

(३) जिल्हा आणि तालुका स्तरावरील निवडणूक यंत्रणा

• जिल्हाधिकारी / जिल्हा निवडणूक अधिकारी हे निवडणुकीच्या सर्व प्रक्रिया नियोजनाचे नेतृत्व करतात.

• तालुका निवडणूक अधिकारी मतदान केंद्रांची तयारी, मतदान अधिकारी नेमणूक आणि मतदान यंत्रणा व्यवस्थापन पाहतात.

(४) सुरक्षा व शिस्त राखणे

• निवडणुकीदरम्यान कायदा-सुव्यवस्था राखण्यासाठी पोलीस, केंद्रीय राखीव दल, व प्रशासनिक अधिकारी यांचा मोठा सहभाग असतो.

• संवेदनशील भागात अतिरिक्त बंदोबस्त ठेवला जातो.

(५) तांत्रिक व्यवस्थापन

• इलेक्ट्रॉनिक व्होटिंग मशीन (EVM) आणि मतदार ओळखपत्र (EPIC) प्रणालीमुळे पारदर्शकता वाढली आहे.

• VVPAT (Voter Verifiable Paper Audit Trail) प्रणालीमुळे मतदाराला त्याचे मत योग्य उमेदवाराला पडले आहे याची खात्री मिळते.

५. केंद्रीय आणि राज्य निवडणुका : साम्य आणि भिन्नता

६. निवडणूक व्यवस्थापनातील आव्हाने (Challenges in Election Management)

१. मतदार उदासीनता – काही भागात मतदानाचे प्रमाण कमी असते.
२. पैशाचा आणि गुंडशाहीचा प्रभाव – निवडणुकांमध्ये बेकायदेशीर पैसा, मद्य, वस्तूंचे वितरण वाढते.
३. खोटी माहिती आणि सोशल मीडिया प्रचार – खोट्या बातम्या व अपप्रचारामुळे मतदार दिशाभूल होतात.
४. जात, धर्म, भाषेवर आधारित प्रचार – संविधानविरोधी प्रचारामुळे सामाजिक एकता बाधित होते.
५. मतदानातील तांत्रिक अडचणी – काही ठिकाणी EVM बिघाड, यादीत नावे नसणे अशा समस्या दिसतात.

७. सुधारणा व उपाययोजना (Reforms and Measures)

१. आचारसंहिता कडकपणे लागू करणे.
२. मतदार शिक्षण अभियान (SVEEP) द्वारे जनजागृती वाढवणे.
३. राजकीय पक्षांचे लेखाजोखा पारदर्शक ठेवणे.
४. EVM आणि VVPAT प्रणाली अधिक सुरक्षित करणे.
५. ऑनलाइन नोंदणी व माहिती सुलभ करणे.

भारतातील निवडणुका या केवळ एक प्रशासकीय प्रक्रिया नसून लोकशाहीचा उत्सव आहेत. केंद्रीय व राज्यस्तरीय सार्वत्रिक निवडणुका हे नागरिकांना शासननिर्मितीत थेट सहभाग देणारे माध्यम आहे. निवडणूक आयोगाने केलेले नियोजन, पारदर्शकता, आणि तंत्रज्ञानाचा वापर यामुळे भारतीय निवडणूक व्यवस्थेची प्रतिष्ठा जागतिक पातळीवर उंचावली आहे.
लोकशाही टिकविण्यासाठी निवडणुकांची स्वच्छता, पारदर्शकता आणि प्रामाणिकता कायम ठेवणे हे नागरिक, प्रशासन आणि राजकीय पक्ष यांची समान जबाबदारी आहे.
अशा पारदर्शक, स्वायत्त आणि जबाबदार निवडणुकीच्या व्यवस्थेमुळे भारताची लोकशाही अधिक सशक्त, स्थिर आणि जनतेच्या विश्वासास पात्र ठरते.