भारतामधील निवडणूक प्रक्रिया : उमेदवारी अर्ज सादरीकरण, छाननी प्रक्रिया, प्रचार, मतदान आणि मतमोजणी (Electoral Process in India: Nomination Process, Scrutiny of Candidates, Election Campaigning, Voting and Counting)

Forkola

12:53 AM

---

भारतामधील निवडणूक प्रक्रिया : उमेदवारी अर्ज सादरीकरण, छाननी प्रक्रिया, प्रचार, मतदान आणि मतमोजणी
(Electoral Process in India: Nomination Process, Scrutiny of Candidates, Election Campaigning, Voting and Counting)

प्रस्तावना :

भारताचे लोकशाही तत्त्व हे “जनतेच्या शासनाचे” सर्वात प्रभावी उदाहरण आहे. भारत हे जगातील सर्वात मोठे लोकशाही राष्ट्र असून येथे लोकप्रतिनिधींची निवड निवडणुकीच्या प्रक्रियेद्वारे केली जाते.
ही प्रक्रिया केवळ मतदानापुरती मर्यादित नसून त्यात अनेक टप्पे असतात – उमेदवारांचे नामांकन (Nomination), अर्जांची छाननी (Scrutiny), निवडणूक प्रचार (Campaigning), मतदान (Voting) आणि शेवटी मतमोजणी (Counting).

ही सर्व प्रक्रिया संविधानाच्या कलम ३२४ ते ३२९ आणि Representation of the People Act, 1951 या कायद्यांनुसार पार पाडली जाते. प्रत्येक टप्पा पारदर्शक, स्वतंत्र आणि निष्पक्ष पद्धतीने पार पडावा याची जबाबदारी भारत निवडणूक आयोग (Election Commission of India) घेते.

१. निवडणूक प्रक्रियेची रूपरेषा (Stages of Electoral Process)

भारतातील लोकशाही निवडणूक प्रक्रिया खालील टप्प्यांमध्ये पार पडते —

मतदार यादी तयार करणे आणि अद्ययावत करणे
उमेदवारी अर्ज दाखल करणे (Nomination Process)
उमेदवारांची छाननी (Scrutiny of Nominations)
उमेदवारी मागे घेणे (Withdrawal of Candidature)
निवडणूक प्रचार (Election Campaigning)
मतदान (Polling / Voting)
मतमोजणी (Counting of Votes)
निकाल जाहीर करणे (Declaration of Results)

या सर्व टप्प्यांमुळे निवडणुका लोकशाही मार्गाने पार पडतात आणि नागरिकांचा सहभाग सुनिश्चित होतो.

२. उमेदवारी अर्ज प्रक्रिया (Nomination of Candidates)

(अ) अर्ज दाखल करण्याची वेळ आणि ठिकाण:

निवडणूक आयोग जेव्हा निवडणुकीची अधिसूचना (Notification) प्रसिद्ध करतो, तेव्हा त्याच दिवशीपासून उमेदवारांना अर्ज दाखल करण्याची परवानगी मिळते.

अधिसूचना प्रसिद्ध झाल्यानंतर ७ दिवसांच्या आत उमेदवारी अर्ज दाखल करावा लागतो.
अर्ज संबंधित जिल्हा निवडणूक अधिकारी (Returning Officer) कडे जमा केला जातो.

(ब) पात्रता निकष (Eligibility of Candidates):

उमेदवार होण्यासाठी खालील अटी पूर्ण असाव्यात —

भारतीय नागरिक असणे.
लोकसभा निवडणुकीसाठी – वय किमान २५ वर्षे,
विधानसभा निवडणुकीसाठी – वय किमान २५ वर्षे.
संबंधित मतदारसंघाचा मतदार असणे आवश्यक आहे.
कोणत्याही न्यायालयाने अयोग्य ठरवलेला नसावा.
सरकारी नोकरीत असलेला अधिकारी किंवा सेवक नसावा (कायद्याने अपात्र).

(क) अर्ज दाखल करताना आवश्यक कागदपत्रे:

नामांकन अर्ज (Nomination Form).
जामीन रक्कम (Security Deposit) –
- लोकसभा निवडणुकीसाठी ₹25,000 (SC/ST साठी ₹12,500).
- विधानसभा निवडणुकीसाठी ₹10,000 (SC/ST साठी ₹5,000).
प्रस्तावकांची स्वाक्षरी (Proposers):
- मान्यताप्राप्त राजकीय पक्षाच्या उमेदवारासाठी एक प्रस्तावक पुरेसा असतो.
- अपक्ष (Independent) उमेदवारासाठी किमान दहा प्रस्तावकांची आवश्यकता असते.
शपथपत्र (Affidavit) – उमेदवाराच्या गुन्हेगारी पार्श्वभूमी, मालमत्ता, शिक्षण इत्यादी माहिती असलेले शपथपत्र सादर करणे बंधनकारक आहे.

३. उमेदवारी छाननी प्रक्रिया (Scrutiny of Nominations)

अर्ज दाखल करण्याची मुदत संपल्यानंतरच्या दुसऱ्या दिवशी छाननी (Scrutiny) प्रक्रिया सुरू होते.

छाननीचा उद्देश:

प्रत्येक अर्ज कायद्यानुसार योग्य आहे का हे तपासणे.
अपात्र व्यक्तीचे अर्ज बाद करणे.
चुकीचे किंवा अपूर्ण अर्ज नाकारणे.

छाननीची प्रक्रिया:

Returning Officer सर्व अर्ज तपासतो.
उमेदवार व त्यांचे प्रतिनिधी उपस्थित राहू शकतात.
कोणत्याही उमेदवाराच्या पात्रतेवर हरकती घेता येतात.
Returning Officer तात्काळ निर्णय देतो.

अर्ज नाकारण्याची कारणे:

अर्जावर आवश्यक स्वाक्षऱ्या नसणे.
जामीन रक्कम न भरणे.
पात्रतेच्या अटी पूर्ण न करणे.
शपथपत्र अपूर्ण असणे.
फसवणूक किंवा चुकीची माहिती देणे.

छाननीनंतर ज्यांचे अर्ज मंजूर होतात तेच उमेदवार अधिकृतपणे निवडणुकीसाठी पात्र ठरतात.

४. उमेदवारी मागे घेणे (Withdrawal of Candidature)

छाननीनंतर उमेदवाराला त्याची उमेदवारी निर्धारित कालावधीत (सामान्यतः दोन दिवसांत) मागे घेण्याची परवानगी असते.

उमेदवाराने लेखी अर्ज देऊन मागे घेणे आवश्यक असते.
मागे घेण्यानंतर अंतिम उमेदवारांची यादी तयार होते.
याच यादीतील उमेदवारांची नावे मतदानपत्रिका किंवा EVM मध्ये येतात.

५. निवडणूक प्रचार (Election Campaigning)

(अ) प्रचाराचा उद्देश:

मतदारांना आपली धोरणे, विचार, योजना समजावून सांगणे, त्यांचा पाठिंबा मिळवणे आणि मतदानासाठी प्रेरित करणे हा प्रचाराचा उद्देश असतो.

(ब) प्रचाराची कालमर्यादा:

निवडणूक अधिसूचना प्रसिद्ध झाल्यानंतर प्रचार सुरू होतो आणि मतदानाच्या ४८ तास आधी प्रचार थांबवावा लागतो.
हा कालावधी “मौन कालावधी (Silence Period)” म्हणून ओळखला जातो.

(क) प्रचाराची साधने:

जाहीर सभांद्वारे लोकांना संबोधन.
घराघर प्रचार मोहीम.
पत्रके, पोस्टर्स, बॅनर्स.
सोशल मीडिया आणि इलेक्ट्रॉनिक माध्यमे.
मोर्चे, रॅली आणि पदयात्रा.

(ड) निवडणूक आयोगाचे नियम:

धार्मिक, जातीय किंवा प्रांतीय भावना भडकवणारे भाषण निषिद्ध आहे.
सरकारी साधनसंपत्तीचा वापर प्रचारासाठी करता येत नाही.
प्रचारासाठी खर्च मर्यादा निश्चित केलेली असते (उदा. लोकसभा उमेदवारासाठी ₹९५ लाखांपर्यंत).
आचारसंहिता (Model Code of Conduct) लागू झाल्यानंतर सर्व राजकीय पक्षांनी तिचे पालन करणे बंधनकारक आहे.

(ई) सोशल मीडियाचा प्रभाव:

अलीकडील काळात सोशल मीडिया हे प्रचाराचे प्रभावी माध्यम बनले आहे. फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, युट्यूब यांद्वारे उमेदवार जनतेपर्यंत सहज पोहोचतात.

६. मतदान प्रक्रिया (Voting Process)

(अ) मतदान दिनांक आणि केंद्रे:

निवडणूक आयोग मतदानाची तारीख व वेळ जाहीर करतो. प्रत्येक मतदारासाठी निश्चित मतदान केंद्र (Polling Booth) ठरवले जाते.

(ब) मतदानाचे प्रकार:

इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्र (EVM): १९९८ पासून भारतात वापर सुरू.
VVPAT (Voter Verifiable Paper Audit Trail): मतदाराला त्याने कोणाला मत दिले याची पावती दिसते.
पोस्टल बॅलेट (Postal Ballot): काही सरकारी कर्मचारी, संरक्षण दलातील कर्मचारी यांच्यासाठी.
प्रॉक्सी मतदान: सैन्य दलातील मतदारांना अधिकृत प्रतिनिधीद्वारे मतदानाची मुभा.

(क) मतदानाची प्रक्रिया:

मतदाराने मतदान केंद्रावर EPIC (Voter ID Card) दाखवून ओळख पटवावी.
मतदान अधिकाऱ्यांकडून नाव पडताळले जाते.
मतदाराच्या बोटावर शाईचा ठसा (Ink Mark) लावला जातो.
EVM वर आपल्याला पसंत उमेदवाराच्या बटनावर दाब दिला जातो.
VVPAT स्लिपद्वारे मताची पुष्टी होते.

(ड) मतदानाचे महत्त्व:

मतदान हा नागरिकांचा सर्वात मोठा लोकशाही अधिकार आहे. मतदानाद्वारे नागरिक शासन रचनेत थेट सहभाग घेतात आणि योग्य प्रतिनिधी निवडतात.

७. मतमोजणी प्रक्रिया (Counting of Votes)

(अ) मतमोजणीची तारीख:

निवडणूक आयोग मतमोजणीसाठी ठरावीक दिवस जाहीर करतो, साधारणतः मतदानानंतर काही दिवसांनी.

(ब) मतमोजणीची पद्धत:

प्रत्येक मतदारसंघासाठी ठराविक केंद्रावर मतमोजणी केली जाते.
EVM मशिन्सची सील तोडून मते मोजली जातात.
प्रत्येक फेरीतील निकाल जाहीर केला जातो.
मतमोजणी अधिकारी, पर्यवेक्षक आणि उमेदवारांचे प्रतिनिधी उपस्थित राहतात.

(क) निकाल जाहीर करणे:

मतमोजणी पूर्ण झाल्यानंतर Returning Officer विजयी उमेदवार घोषित करतो. सर्वाधिक मते मिळवणारा उमेदवार निवडून येतो.

(ड) मतमोजणीत पारदर्शकता:

VVPAT प्रणालीमुळे मतदारांनी दिलेली मते आणि EVM मधील आकडे यांची पडताळणी शक्य होते. ही प्रक्रिया निवडणुकीवर जनतेचा विश्वास वाढवते.

८. निवडणुकीनंतरची प्रक्रिया

विजयी उमेदवाराला प्रमाणपत्र (Certificate of Election) दिले जाते.
निवडून आलेले सदस्य लोकसभा, विधानसभा किंवा स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्ये सामील होतात.
निवडणुकीसंबंधी तक्रारी किंवा आक्षेप निवडणूक न्यायाधिकरण (Election Tribunal) कडे दाखल करता येतात.

९. निवडणुकीतील पारदर्शकता आणि सुधारणा

भारतीय निवडणूक आयोग सतत निवडणूक प्रक्रिया अधिक पारदर्शक आणि विश्वासार्ह करण्यासाठी सुधारणा करत आहे.

मुख्य सुधारणा:

VVPAT प्रणालीचा वापर.
ऑनलाइन मतदार नोंदणी.
अपराधी पार्श्वभूमीची माहिती सार्वजनिक करणे.
EVM सुरक्षा आणि सीलिंग प्रक्रियेतील सुधारणा.
Model Code of Conduct च्या कठोर अंमलबजावणी.

१०. निवडणूक प्रक्रियेत नागरिकांची भूमिका

लोकशाहीचे खरे रक्षणकर्ते म्हणजे नागरिक. प्रत्येक मतदाराने —

मतदान नोंदणी तपासावी.
मतदानाच्या दिवशी मतदान करावे.
पैशाने, धर्माने किंवा जातीने प्रभावित न होता विचारपूर्वक मत द्यावे.
निवडणुकीतील आचारसंहिता भंग झाल्यास तक्रार करावी.

भारताची निवडणूक प्रक्रिया ही जगातील सर्वाधिक मोठी आणि गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे, परंतु ती तितकीच पारदर्शक आणि प्रभावी आहे.
उमेदवारी अर्ज, छाननी, प्रचार, मतदान आणि मतमोजणी या सर्व टप्प्यांमधून लोकशाहीचे खरे स्वरूप प्रकट होते.

ही प्रक्रिया केवळ राजकीय कार्यक्रम नाही, तर जनतेच्या अधिकाराची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी आहे.
निवडणुकीद्वारे जनता आपल्या शासनकर्त्यांची निवड करते आणि त्यामुळे “जनतेचे सरकार, जनतेसाठी, जनतेद्वारे” हे तत्त्व साकार होते.

भारतीय लोकशाही जिवंत राहण्यासाठी प्रत्येक नागरिकाने जबाबदारीने मतदान करणे, आणि निवडणूक प्रक्रियेत सहभाग घेणे हेच राष्ट्रनिर्मितीचे खरे साधन आहे.

Blog