भारतामधील निवडणूक प्रक्रिया : मतदार नोंदणी आणि मतदार याद्या
(Electoral Process in India: Voter Registration and Electoral Rolls)
प्रास्तावना :

भारतीय लोकशाही व्यवस्था ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही मानली जाते. या लोकशाही व्यवस्थेचा पाया म्हणजे “निवडणूक प्रक्रिया”. निवडणुकीद्वारे लोक आपल्या प्रतिनिधींना निवडतात आणि शासनात आपला सहभाग नोंदवतात. या प्रक्रियेतील सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे मतदार (Voter) आणि त्याची नोंदणी. मतदार नोंदणी आणि मतदार याद्या तयार करण्याची प्रक्रिया ही संपूर्ण निवडणूक व्यवस्थेचा मूलाधार आहे.

भारतामध्ये लोकशाही टिकवून ठेवण्यासाठी स्वतंत्र, निष्पक्ष आणि पारदर्शक निवडणुका होणे आवश्यक आहे. आणि हे तेव्हाच शक्य होते जेव्हा प्रत्येक पात्र नागरिकाचे नाव मतदार यादीत योग्यरीत्या नोंदलेले असते. त्यामुळे मतदार नोंदणी आणि मतदार याद्या (Voter Registration and Electoral Rolls) यांना अत्यंत महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

१. भारतातील निवडणूक व्यवस्थेचा पाया

भारताचे संविधान कलम ३२४ ते ३२९ पर्यंत निवडणुकांशी संबंधित आहे. या कलमानुसार भारत निवडणूक आयोग (Election Commission of India) हा देशातील सर्व निवडणुका पार पाडण्यास जबाबदार आहे. तसेच प्रत्येक राज्यात राज्य निवडणूक आयोग (State Election Commission) ही संस्था स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकांची जबाबदारी पार पाडते.

या व्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे मतदार यादी तयार करणे, अद्ययावत ठेवणे आणि त्यानुसार मतदारांना मतदानाचा अधिकार देणे.

२. मतदार नोंदणीचे महत्त्व

मतदार नोंदणी म्हणजे देशातील सर्व पात्र नागरिकांची निवडणुकीत भाग घेण्याची औपचारिक नोंदणी. ही प्रक्रिया सुनिश्चित करते की:

1. प्रत्येक पात्र नागरिकाला मतदानाचा अधिकार मिळावा.

2. कोणत्याही नागरिकाचा मताधिकार अन्याय्यपणे वंचित राहू नये.

3. मतदार यादीतील नावे अचूक आणि अद्ययावत असावीत.

4. मतदान प्रक्रिया निष्पक्ष आणि पारदर्शक राहावी.

संविधानाच्या कलम ३२५ आणि ३२६ नुसार, कोणत्याही व्यक्तीला धर्म, जात, लिंग, किंवा वंश यांच्या आधारावर मताधिकार नाकारला जाऊ शकत नाही.

३. मतदार पात्रता निकष (Eligibility Criteria for Voters)

भारतामध्ये मतदानासाठी पात्र होण्यासाठी खालील अटी आवश्यक आहेत —

1. भारतीय नागरिकत्व — मतदार भारतीय नागरिक असावा.

2. वय — निवडणुकीच्या तारखेपर्यंत १८ वर्षे पूर्ण केलेली असावी.

3. निवासस्थान — संबंधित मतदारसंघात कायमस्वरूपी किंवा सामान्य रहिवासी असावा.

4. अपात्रता नसावी — म्हणजे मानसिक असंतुलन, फौजदारी शिक्षा किंवा इतर कायदेशीर अपात्रता नसावी.

४. मतदार नोंदणी प्रक्रिया (Voter Registration Process)

मतदार नोंदणी प्रक्रिया दोन प्रकारे केली जाते:

(अ) नियमित नोंदणी (General Enrollment)

सामान्यतः प्रत्येक निवडणुकीपूर्वी निवडणूक आयोग सर्व पात्र नागरिकांची नोंदणी करतो. या प्रक्रियेत Form-6 भरून नागरिक नोंदणी करू शकतो.

(ब) सतत नोंदणी (Continuous Enrollment)

भारत निवडणूक आयोगाने ही सुविधा दिली आहे की नागरिक वर्षभर आपली नोंदणी करू शकतात.

नोंदणीसाठी आवश्यक कागदपत्रे :

1. जन्मतारीख पुरावा – जन्म प्रमाणपत्र, शाळेचा दाखला इत्यादी.

2. ओळख पुरावा – आधार कार्ड, पॅन कार्ड, ड्रायव्हिंग लायसन्स.

3. निवास पुरावा – वीज बिल, पाणी बिल, रेशन कार्ड इत्यादी.

ऑनलाईन नोंदणी :

भारत निवडणूक आयोगाने मतदार नोंदणीसाठी राष्ट्रीय मतदार सेवा पोर्टल (www.nvsp.in) सुरु केले आहे.
येथे नागरिक Form-6 भरून आपले नाव नोंदवू शकतात, तसेच:

• आपले नाव यादीत आहे का हे तपासू शकतात,

• पत्त्यात बदल करू शकतात (Form-8A),

• नाव वगळण्याची विनंती करू शकतात (Form-7).

५. मतदार याद्या (Electoral Rolls)

मतदार यादी म्हणजे संबंधित मतदारसंघातील सर्व पात्र मतदारांची अधिकृत सूची. ही यादी प्रत्येक निवडणुकीपूर्वी अद्ययावत केली जाते.

मतदार यादीचे प्रकार :

1. सामान्य मतदार यादी (General Electoral Roll)

   • लोकसभा, विधानसभा, पंचायत, नगरपालिका निवडणुकांसाठी वापरली जाते.

2. विशेष मतदार यादी (Special Roll)

   • काही विशिष्ट क्षेत्रे, संरक्षण कर्मचारी, अथवा दूरस्थ मतदान केंद्रांसाठी तयार केली जाते.

मतदार यादी तयार करण्याची प्रक्रिया :

1. स्थानिक अधिकारी नागरिकांची नावे नोंदवतात.

2. त्यांची पडताळणी केली जाते.

3. प्राथमिक यादी प्रसिद्ध केली जाते.

4. हरकती व तक्रारी स्वीकारल्या जातात.

5. सुधारणा करून अंतिम मतदार यादी प्रकाशित केली जाते.

६. मतदार याद्यांतील सुधारणा आणि अद्ययावत प्रक्रिया

प्रत्येक वर्षी मतदार यादी अद्ययावत ठेवणे आवश्यक असते कारण नागरिकांचे मृत्यू, स्थलांतर, किंवा नावातील बदल घडत असतात.

सुधारणेसाठी खालील फॉर्म्स वापरले जातात —

• Form-6: नवीन नोंदणीसाठी

• Form-7: नाव वगळण्यासाठी

• Form-8: नाव, पत्ता किंवा तपशील बदलासाठी

• Form-8A: एका मतदारसंघातून दुसऱ्यात बदलासाठी

७. निवडणूक आयोगाची भूमिका

भारत निवडणूक आयोग या संपूर्ण प्रक्रियेवर नियंत्रण ठेवतो. आयोगाचे प्रमुख कार्य म्हणजे:

1. नोंदणी प्रक्रिया पारदर्शक ठेवणे.

2. मतदार याद्यांतील चुका सुधाराव्यात.

3. प्रत्येक मतदारसंघात निवडणूक नोंदणी अधिकारी नियुक्त करणे.

4. नागरिकांना ऑनलाईन आणि ऑफलाईन सुविधा उपलब्ध करून देणे.

८. तंत्रज्ञानाचा वापर

आधुनिक काळात निवडणूक आयोगाने तंत्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमाणावर वापर सुरु केला आहे.

• EPIC (Electors Photo Identity Card): प्रत्येक मतदाराला ओळखपत्र दिले जाते.

• NVSP Portal: ऑनलाईन नोंदणी आणि तपासणी.

• Voter Helpline App: मोबाइलवरून सर्व सुविधा.

• Garuda App: निवडणूक अधिकाऱ्यांसाठी फील्ड व्हेरिफिकेशन साधन.

९. मतदार नोंदणीतील अडचणी आणि उपाययोजना

अडचणी :

1. ग्रामीण भागात जागरूकतेचा अभाव.

2. स्थलांतरित कामगार आणि विद्यार्थी यांची नावे राहतात.

3. मृत व्यक्तींची नावे यादीत राहणे.

4. तांत्रिक चुका – पत्ता, नाव, जन्मतारीख.

उपाय :

1. जनजागृती मोहीमा — “मतदार महोत्सव”, “No Voter to be Left Behind”.

2. शाळा, महाविद्यालयांमधून मतदार नोंदणी शिबिरे.

3. तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर.

4. स्थानिक प्रशासन आणि स्वयंसेवी संस्थांचा सहभाग.

१०. लोकशाहीतील मतदार नोंदणीचे महत्त्व

मतदार नोंदणी ही केवळ तांत्रिक प्रक्रिया नाही, तर लोकशाहीतील जनसहभागाचे प्रतीक आहे. जर मतदार नोंदणी व्यवस्थित नसेल, तर लोकशाहीची मुळं कमकुवत होतात.

• योग्य नोंदणीमुळे निवडणुकीत फसवणूक कमी होते.

• मतदानाचे प्रमाण वाढते.

• नागरिकांमध्ये जबाबदारीची भावना निर्माण होते.

११. विद्यार्थी आणि युवा मतदारांची भूमिका

भारतातील लोकसंख्येत युवकांचा मोठा हिस्सा आहे. त्यांना मतदार नोंदणीबाबत जागरूक करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
विद्यार्थ्यांनी कॉलेज स्तरावर मतदार जागरूकता मोहिमा राबवाव्यात, आणि स्वतः नोंदणी करून इतरांनाही प्रेरित करावे.

भारतीय लोकशाहीची शक्ती म्हणजे “जागरूक मतदार”.
मतदार नोंदणी आणि मतदार याद्यांची पारदर्शकता हीच निवडणुकीची विश्वासार्हता ठरवते.
प्रत्येक नागरिकाने आपले नाव मतदार यादीत तपासावे, आवश्यक ते बदल करावेत आणि मतदानाच्या दिवशी आपले कर्तव्य पार पाडावे.

या माध्यमातूनच आपण एक जबाबदार, जागरूक आणि प्रगतिशील लोकशाही राष्ट्र निर्माण करू शकतो.